T o s h k e n t m o L iy a I n s t I t u t I
M ilet maktabi. Gretsiya mutafakkirlarining
Download 40.61 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Anaksimandr
- Piy Lukretsiy Kar
- Yevropa U yg‘onish davrida ijod
- N. Kopernik
- Tomas Gobbs
- Rene Dekart
- Benedikt Spinoza
M ilet maktabi. Gretsiya mutafakkirlarining ta’Iimotida ijod Eram izdan aw algi VI asrda Y unonistonda quldorlik tuzum i ancha rivojlangan edi. Y unonistonning M ilet, Efes, Fokiya kabi shaharlarida hunarm andchilik, savdo-sotiq rivojlandi. N atijada, Osiyo, Afrika, M isr bilan boMgan m adaniy va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi greklar m adaniyatiga t a ’sir etdi. Milet m aterialistik m aktabining asoschisi Fales (eram izdan aw algi 6 2 4 -5 4 7 - y ild a y a sh a g a n )d ir. F ales g e o m e triy a , astro n o m iy a , m atem atik a fanlarini rivojlantirdi. Bu davrda falsafa fani inson bilim larining yig‘indisini ifoda qilardi. G retsiya falsafasi tarixida Fales birinchi bo'lib, tabiatdagi hodisalarning rivojlanish manbayini qidirdi. Falesning fikricha, tabiat hodisalari asosida suv yotadi. U ndan tashqari, Falesning shogirdi Anaksimandr (eram izgacha 610-546- 21 yillarda yashagan) dunyoning asosida suv em as, cheksiz shaklga ega bo'lgan apeyron yotadi, deb tushuntirdi. Uning fikricha, ham m a narsa shu apeyrondan kelib chiqqan va yana apeyronga qaytadi. A peyron harakati esa qaram a-qarshilikning kelib chiqishi asosida boMadi. M avju do t A n a k sim a n d rn in g fik rich a , riv o jlanish , ta ra q q iy o t xudolariga bog‘liq emas. A naksim andrbirinchi b o ‘lib odam ning paydo b o ’lish masalasiga qiziqadi va uni balchiqlardan paydo bo‘lgan, deydi. U birinchi b o lib , geografik karta tuzgan, quyosh soatini yasagan. Milet m aktabining keyingi vakili Anaksimen (eram izdan aw al 585- 525- yilda yashagan)dir. A naksim enning fikricha, dunyo havodan tashkil topgan. A naksim en ijodida ateistik qarashlar b o r edi. Kosmik o ‘zgarish xudosiz, borliqning doim iy o ‘zgarishi natijasida hosil b o ‘ladi. M ilet m aktabi vakillarining ta ’lim oti m aterialistik xarakterga ega. U larning ta ’lim oticha, dunyoning asosida m oddiy bir narsa - m odda yotadi. U lar ta b ia tn in g q o n u n iy rivojlanish ini m odda va uning xarakteriga bog‘laydilar. G rek dialektikasini Pifagor m aktabi rad etdi. M ilet faylasuflari dunyoning asosiga m ateriyani q o ‘ysalar, Pifagor m aktabi esa sezish m um kin bo'lm agan abstrakt raqam ni - sonni q o ‘yadi. Bu idealistik falsafa stixiyali m aterializm ga qarshi chiqdi. Bunga sabab, bilish jarayonining qiyinchiliklari natijasi edi. Pifagor eram izdan avval (580-550-yillarda) yashagan. Pifagor m aktabi m atem atika bilan qiziqqani uchun tabiat qonuniyatining m iqdoriy xususiyatlarini anglashga qaratdi. Bu m aktab g‘oyalarida idealistik diniy falsafiy qarash bilan ilmiy tafakkur elementlari uchraydi. Pifagorchilar o ‘zlarining ta ’lim otlarida dunyoqarash sohasi bilan m iqdor kategoriyasini kiritdilar. Afina faylasuflari m ateriyaning ichki tuzilishi, moddiy elem entlar xarakterini, uning rivojlanish sabablarini tushuntirishga uringanlar. Bu faylasuflar Levkip va D em okritlardir. Levkip (500-440) birinchi bo'lib ateistik qarashni olg‘a surdi. Dunyo uning fikricha, bo'linm aydigan moddiy elem ent-atom lardan tuzilgan. A tam os - b o ‘lib, “ b o iin m a y d ig a n ” degan m a ’noni anglatadi. U dunyodagi narsalarning paydo b o ‘lishi va yo'qolishini zaruriyat va sababiyat bilan b o g llaydi. Bu ta ’limot D em okrit falsafasining ham negizini tashkil qiladi. 22 Efes shahrida Gcraklit (475-374) yashab o ‘tgan. Geraklit dunyoning asosida olov yotadi, dunyo m ana shu olovning qonuniy alangalanib va so 'n ib turishidan iborat deydi. G eraklit hech qanday xudo ham, odam ham dunyoni yaratm agan, dunyo o ‘z -o ‘zidan qonuniyat bilan so ‘nuvehi, tirik olovdan iboratdir, deydi. G eraklitning materialistik ta ’lim oti ham stixiyali xarakterga ega, farazlardan iborat edi. Chunki o ‘sha davrda dialektika va m aterializm ni fan darajasiga ko'tarishga im koniyat yo‘q edi. Q adim gi Y unonistonda turli oqim lar paydo bo'lib, ulardan biri sofistlardir. Sofistlar (donishm andlar) qadim gi grek falsafasida m uhim o'rin n i egallaganlar. Avvalgi grek faylasuflari barcha o'zgaruvchan rang- baranglikdagi birlik haqidagi m asala bilan m ashg'ul bo'lganlar. Ular urf-odatlarning turlichaligini, axloqiy, siyosiy, huquqiy jarayonlar- ning falsafiy jihatlarini asoslashga urindilar. Am m o, muhim bir fikrga kela olmaganlar. G rek faylasuflarining ba’zilari bitta universal umumiy axloq va bitta siyosiy ideallik mavjud, deb tushuntirsalar, b a ’zilari bu holatlarni jam iyat yoki yagona bir odam dunyoga keltirgan, deb fikr bildirganlar. Qisqasi, h a r b ir faylasuf o 'zich a olam dagi narsa va hodisalarni tahlil qilganlar va ijod qilganlar. Keyinchalik, jamiyatdagi axloqiy - huquqiy sohalar bilan bog'liq jihatlarning hal etilishi alohida kishi faoliyati bilan bog'liq, degan to'xtam ga kelganlar. Aslida axloq, h u q u q , d id, h u z u r-h a lo v a t, siyosat, bosh q aru v kabi ja ra y o n la r haqidagi fikrlar xilma-xil. Tahlili ham turlicha. Shunday bo'lishidan q a t’i nazar, faylasuflar bu savollarga javob topish uchun ijod qilgan. Bunday faylasuflarni sofistlar deb yuritganlar. Sofistlar o 'z ijodlarida k o 'p ro q axloqiy, siyosiy, huquqiy sohalar bilan shug'ullanishgan. Sofistlarga zam onaviy jihatdan yondashadigan bo'lsak, ular bir vaqtning o'zid a m uallif, jurnalist, yozuvchi, shoir um um an ziyoli kishilar bo'lganlar. U lar ko'proq bahslashishni olg'a surib, haqiqatga erishm oqchi bo'lganlar. Sofistlar narsa va hodisalarni aqliy (ratsional) dalillash sa n ’atidan foydalanib asoslashga harakat qilganlar. Sofistlar m unozara va m uzokarada foydalanish m um kin b o 'lgan ayyorlik va m ug'om birlik, makkorlik usullaridan foydalanib borliqni tushuntirganlar. Shu holatga boshqalarni ham yetaklaganlar. U larning yirik vakillari Gorgiy, Frasim axva Protogorlardir. 23 Gorgiy taxm inan m iloddan aw algi 483-374- yillarda yashagan. U m ash h ur notiq edi. U ning “Tabiat to ‘g‘risida yoki mavjud bo'lm agan narsa to ‘g ‘risida” nomli asari b o ‘lgan. Q adim iy falsafa sohasidagi ijodkorlardan yana biri Frasimax Suqrot zam ondoshidir. M iloddan aw alg i 470- yillar atrofida tu g ‘ilgan, deb tax m in qilinadi. Frasim ax o ‘zining huq u q va ad o lat to ‘g ‘risidagi qarashlari bilan b archani lol qoldirgan. Frasim axning fikricha, huquq zo‘rlarga xizmat qiladigan narsadir. H uquq bu kuch-qudratdir. Bunday tu sh u n ch ag a zid keladigan fikr axm oqona g o ‘llikning o ‘zi xolos. Protogor m ilo d d an aw alg i 481-411- yillarda yashab ijod qilgan. U n in g fikrich a, “ Inson qanday b o ‘lsa, shu holida m avjud b o ‘lgan. Inson jam ik i n arsalam in g b o rlig‘i va y o ‘qligi bilan m a 'lu m darajada m avjud n a rsa la m in g m ezoni h iso b la n a d i” . Y ana quyidagi fikrni bildiradi: “ X udolar to ‘g‘risida men ularning na mavjudligi, na mavjud em asligi yoki ularn ing qanday tusda ekanligi haqidagi bilim ga ega b o ‘la olm aym an chunki idrok etilm aslik va inson hayotining qisqaligi bilishga to ‘sqinlik qiladi” . Sofistlar etika, ijtimoiy fanlar va epistem ologiya bilan aloqador b o ‘lgan sohalam i baholashda ilg‘o r bo'lganlar. Bunday fikrlar hozirgi davrda h am dolzarb. C hunki bu lar m uam m oli sohalardir. U larning fikrlarida nisbiylik va mutlaqlik, huquq va hokim iyat, altm izm ; individ va jam iyat; aql-idrok va his-tuyg‘ular kabi atam alar mavjud b o ‘lganki, bular haqida hozirgi faylasuflar ham fikr yuritadilar. Q adim gi grek falsafasini rivojlantirishda Suqrot ijodi alohida o ‘rin tutadi. U m iloddan aw algi 469- yilda tu g ‘ilib, 399- yilda vafot etgan. U ning ta ’Iim otida h am epistem ologik (epistem ologiya-bilim , uning tuzilishi, tuzilm asi va rivojlanishini o ‘rganadigan falsafiy-metodologik t a ’lim ot) va etnik - siyosiy m uam m olar m arkaziy o 'rin n i olgan. U sofistlarning k o ‘p qarashlarini rad qilgan. U ning ijodida um um iy n e ’mat (oliy ezgulik) va adolat hisoblanadigan qadriyatlar va m e’yorlar mavjud. Suqrot falsafaning bilish muammosini hal etishga intildi. Uning talqinida bilim - bu bizning o ‘zimiz va o ‘zimiz o ‘zimizning mavjudligi- mi/ni ko‘radigan vaziyatlar haqidagi bilimdir. Suqrot ijodida shu narsa xarakterliki, u bilim ni tajribaga m urojaat etish yo‘li bilan izlamagan. U bilim ni tu sh un chalam i tahlil etish yo‘li bilan o ‘zlashtirishga harakat qilgan va boshqalam i ham shunga chaqirgan. Suqrot ijodida adolatlilik, m ardlik, saxovat, yaxshi hayot kabi tu sh u n ch alar m arkaziy o ‘rin egallagan. 24 Falsafa tarixidagi yana bir yirik grek faylasufi Aflotundir. Q aram a- qarshi falsafiy fikrlar asosida A flotun falsafasi paydo b o ‘ldi (Aflotun eramizdan avvalgi 427-349- yillarda yashagan). Afina aristokratiyasining vakillari platonchilar idealistik qarashini oldinga surdilar. Aflotun ijodi asosida g ‘oyalar yotadi. Uning fikricha, narsalar asosida g'oya yotadi, sezgi qabul qiladigan narsa, g‘oya dunyosining koMankasidir. A flotunning fikricha, hayotda bir-biriga qaram a-qarshi b o ‘lgan g ‘oyalar mavjud b o ‘lib, bu g ‘oyalar o ‘zgarmaydi. Sezgi organlarimizda ifodalangan narsalar paydo bo'lishi va yo‘qolishi doimiy o ‘zgaruvchan em aslikdandir. Eng oliy g‘oya bu xudo to ‘g‘risidagi g‘oyadir. Bu narsa idealizm bilan dinning birligini ko ‘rsatadi. Aflotun bilish nazariyasini ham idealistlarcha tushuntirdi. U ning fikricha, bilim g‘oyalar orqali paydo b o ‘ladi, ta sa w u r narsalar orqali hosil bo'ladi. Abstrakt tafakkurni sezgilarga b o g iiq b o ‘lmagan g‘oyalar dunyosida yashovchi, ruhni “eslash” jarayoni natijasi, deb tushuntirdi. A flotun bilish bu — eslashdir, degan g‘oyasini o ‘rtaga tashladi. U dialektikani ilohiy bilim ning m antiqiy nazariyasi, deb hisoblaydi. U m um iy tushunchaning aham iyatini ta ’kidlashi, kishi tafakkurining faol rolini (idealistik b o ‘lsa ham ) ishlab chiqishi Aflotun ijodining ratsional m ag‘zini tashkil etadi. Aflotun “ ideal davlat” ta ’lim otini m a’qullab, bu davlat fuqarolarini uch tabaqaga: 1) davlatni idora qiluvchi faylasuflar - dono; 2) davlatni ichki va tashqi d u sh m an lard an asrovchi q o ‘riqchi askarlar - jasoratli; 3) jism oniy m ehnat bilan shug‘ullanuvchi dehqonlar, hunarm andlar, itoatkorlarga b o ‘ladi. Q adim iy G rek faylasuflaridan yana biri bu A rastudir. Arastu (eram izgacha 384-322- yillar) fanlar klassifikatsiyasini birinchi b o ‘lib tuzib berdi (falsafa, m atem atika, fizika). U ning fikricha, falsafa borliq to ‘g‘risidagi fan, m atem atika va fizika borliqning ba'zi xususiyatlari to ‘g‘risidagi fandir. Arastu A flotunning davlat nazariyasini tanqid qildi va quldorlik tuzum ini tan oldi. U o ‘z ijodida falsafa fanini amaliy faoliyatdan ajratib oldi, ya'ni bilim m oddiy m anfaaldan yiroq b o ‘lsa, ilmiyroq b o ‘ladi, deydi. Arastu obyektiv tabiatni bilishni bilim ning asosiy sharti deydi, lekin u izchil materializm pozitsiyasiga o ‘ta olmadi. Materiya Arastuning fikricha, passiv im koniyat, shakl faol o ‘zgarish manbayidir. M ateriya 25 bilan harakat o ‘rtasidagi bog‘lanishni ko'rsatib, harakat, o ‘zgarishning m anbayi ek an lig in i ay tsa-d a, lekin h arak at, bu y u m larn in g ichki ziddiyatlarida ekanligini ko‘ra olmadi. U bilish jarayonini materialistik asosda tushuntiradi. Bilish manbayi tabiatning o ‘zidir, deb obyektiv borliqni qo'yadi. Sezgilar orqali olingan hissiyot narsa va hodisalar siymosidir, deydi. Lekin sezgini chegaralab qo'yadi. Sezgilar um um iy shaklni, ya’ni shakllar shaklini - xudoni bilishga im kon bera olmaydi. Arastu o 'z ijodida sezgilar asosida topilgan bilim ni tafakkur orqali h o sil q ilin g a n b ilim d a n a jra tib q o 'y a d i. A rastu k a te g o riy a la r klassifikatsiyasini ishlab chiqdi. U im koniyat va voqelik, m ateriya va shakl, mohiyat va hodisa kategoriyalarini dialektika asosida tushuntirishga urindi, lekin to ‘la dialektik asosda hal qila olmadi. D in arboblari uning sodda dialektikasini uloqtirib, metafizikasini olib qoldilar. Qadimgi G retsiyada eram izdan avvalgi II asr oxiri I asrning boshida D em okrit tarafdorlari k o 'p ro q m aterialistik fikrlarni olg'a surdilar. Demokrit (eram izdan aw al 460-370-yillarda yashagan) ensiklopedik olim edi. D em o k rit atom ko'zga ko 'rinm aydi, deb harakat bilan m ateriyaning bir-biriga bog'liqligini ko'rsatadi. D em okrit olam cheksiz dunyo, yer b ir sayyora, deydi. O lam uning fikricha, bo 'sh liq b o'lib, fazoda atom lam ing to'qnashishi natijasida turli dunyolar kelib chiqqan. Bu dunyolar paydo b o 'lad i, yo'qoladi, deydi. O lam haqidagi fikrida ateistik qarashlar b o r, u yerda zaruriyat m avjuddir, deydi. D em okrit diniy ta ’lim otlarga qarshi tan bilan ruhning o'lishini ko'rsatadi. U ndan tashqari, bilish ja rayo n in in g dialektik bosqichini m aterialistik asosda tushuntirdi. Bilish jarayonida birinchi bosqich sezgi, deb biladi. Sezgi organlarimizga ta ’sir etib, ongimizda tasaw u r paydo qiladi. Bilim uchun tafakkur kerak, deb o'rgatadi. Demokrit ijodi ateizm tarixida ham katta rol o'ynadi. Uning fikricha, xudoga ishonish kish ilarn in g tabiat k u ch lari oldidagi ojizligidir. D em okritning siyosiy, iqtisodiy sohadagi ijodi ham dem okratik edi. Falsafada ikki y o 'l “ D em okrit y o 'li” bilan “A flotun y o 'li” orasida kurash ketgan. D em okrit yo'lini tutganlardan biri Epikurdir (341 - 270). U, kishi baxtiyor b o iis h i uchun tabiat va uning qonuniyatlarini bilishi kerak, deydi. Falsafani uch qismga fizika, logika (kanonika) va etikaga b o 'la d i. E p ik u r fizikasida ato m izm h im o y a qilin ad i va rivojlantiriladi. A tom larning birlashuvini o'ziga xos erkin irodaning 26 oqibati, deb ko‘rsatadi. G archi bu fikr idealistik xarakterga ega b o ls a - da, stixiyali ravishda m ateriyaning o ‘z ichidagi harakatini e ’tirof etadi. Epikur ham o ‘z ijodida bilishning birdan -b ir manbayi sezgilarda, deb biladi. Uning bilish nazariyasi oddiy, lekin materialistik xarakterga egadir. U ham xudoni inkor etm aydi, balki tabiat m ahsuli, deb biladi. G retsiya falsafasining yana bir vakili Rim lik Piy Lukretsiy Kar (99-55)dir. U Epikur ta ’lim otini davom ettirdi. Qadimgi materialistlar singari Lukretsiy h a m m ateriyaning obyektivligini ilmiy ravishda tushunish darajasiga yetm adi. Lukretsiy narsalam ing sifatini obyektiv xarakterga egaligini, fazo va vaqt m asalasini ham m aterialistlarcha tushuntirdi. Sezgi m asalasini ham to ‘g‘ri hal qilgan. U ning ijodi, falsafasi feod alizm ja m iy a tin in g tarixiy kelib chiqishi va tarixiy taraqqiyotning oldinga surilishidan darak berar edi. Feodalizm jamiyatida sinf, ijtimoiy tabaqalar o ‘rtasidagi to ‘qnashuvlar m afkura kurashida o ‘z ifodasini topdi. Feodalizm davrining mafkurasi din edi. Shuning uchun bu davrdagi qarashlar ham diniy tusda b o ig a n . Rim da feodalizm davrida idealizm- ning turli oqim lari m aterializm va ateizm ga qarshi kurashdilar. U lar — skeptitsizm , agnostitsizm , n eo p latonizm lardir. Obyektiv idealizm Arastu idealizmi va m etafizik ta ’limotining davomi edi. Yevropa U yg‘onish davrida ijod Ishlab chiqarish kuchlarining o ‘sishi feodal tuzum ni surib chiqadi. Bu jarayon burjuaziya (boylar) inqilobi bilan tugallandi. Lekin bu davrdagi falsafiy du ny o q arash sh u n d ay keskin kurashlarga du ch keldiki, K opernikning nazariyasini xudosizlikda ayblash, Jordan o B runo(1548-1600)ning o ‘td a kuydirilishi, G aliley asarlarining olovda kuydirilishi ham fan va u m u m an m aterialistik falsafaning progressiv taraqqiyotiga to ‘sqinlik qila olmadi. Tabiat hodisalarini o ‘iganuvchi tabiiy fanlar shakllana boshladi. Endi tabiat fani bilan falsafa orasidagi m unosabat o ‘zgara boshladi, ya’ni tabiiy fanlarning o ‘sishi materialistik falsafaning o'sishiga olib keldi. N. Kopernik (1473-1543) geliotsentrik tizim ni ishlab chiqdi. Y a’ni, yer shari o ‘z o ‘qi atrofida aylanishi bilan kun va tunning bo'lishi, Q uyosh atrofida aylanishi bilan yil fasllarining o ‘zgarib turishini isbotlab berdi. Ptolom eyning Quyosh sistemasining markazi yer degan 27 fikri n o to ‘g ‘ri ekanligini k o 'rsa tib , geliotsentrik tizim ini yaratdi. P tolom ey ta ’lim oticha, Q uyosh yer atrofida aylangandek ko 'rin ad i, aslida m ohiyati unday emas. K opem ikning progressiv g'oyalari va ijodi falsafa tarixida katta rol o ‘ynadi. U ndan keyingi o'tg an olim Jordano Bruno Kopernik nazariyasidan materialistik xulosa chiqardi. Bruno dinga qarshi kurashuvchi progressiv olim edi. B runo ijodida, olam hisobsiz yerlar, quyoshlar sistem asidan iboratdir. Lekin, B runo yashagan davr uning progressiv fikrlarini rivojlantirishga y o ‘l q o ‘ymadi. U ning faoliyati inkivizatsiya katolik cherkovi sudi davridagi sudda qoralanib o ‘zi esa oid irildi. Yangi davr falsafasi XVI-XVII asrda Angliyada kelib chiqdi. Angliya m aterializm ining asoschisi F. Bekon (1561-1626) edi. Bekon falsafasi Angliya boylarining intilishini ifodalaydi. Bekon tajribaga asoslangan bilim - haqiqiy bilim , deydi. U ndan tashqari, inson tabiatni o ‘rganishi va o ‘ziga b o ‘ysundirishi kerakligini uqtirdi. D unyoda bilim ning asosiy quroli tajribadir, deydi o ‘z ijodida. Bilim jarayonidagi tafakkurning, nazariyaning rolini inkor etm aydi. N arsa va hodisalarning sababiy bog‘lanishini aniqlash haqiqiy bilim garovidir, deydi. Elem entlarning sifat m uayyanligini t a ’kidlaydi. M ateriya bilan harakat o ‘rtasidagi uzluksiz bog‘lanishni e ’tiro f etadi. Bekon falsafasida dialektika elem enti b o lish ig a qararr^ay, uning m aterializm i asosan m exanistik edi. Angliya m aterializm ining ikkinchi vakili Tomas Gobbs (1588-1679) b o ‘lib, uning falsafiy ijodi Bekonnikiga o ‘xshardi. Bekonning dinga yon d ash g an to m o n la rin i tu z a tib , uni rivojlantirdi. G o b b s ijodi m exanistik, m etafizik tusda edi. G obbs m oddiy dunyoni bir-b irid an real bilib, falsafaning predm eti shu olam ni o'rganishdir, deydi. G obbs taraqqiyotni faqat m iqdor o ‘zgarishlaridir, harakat esa mexanistik tashqi turtki natijasidir, deydi. U m oddalarning xossalari, sifati yorug‘lik, hid, rang, issiqlikka xos b o !lm asdan balki tasaw urlarim izdan iborat, deb tu shu ntiradi. G obbsning ijodi uning tafakkur bilan m ateriya haqidagi fikrida k o 'rinib turadi. Tafakkur m ateriyadan ajralgan holda mavjud b o ‘lm aydi, degan edi u. G obbs bilish nazariyasida m oddiy dunyoning kishiga t a ’sir qilishi natijasida hosil b o ‘lgan hissiyotlar to'g'risida to ‘g‘ri fikr bergan. Lekin, uning xatosi, tafakkur m exanistik funksiyani bajaradi, deb izchil b o im a g a n materializmga yo'l q o ‘yadi. 28 XVII asrda Fransiya Angliyaga nisbatan rivojlanishi jihatidan ancha orqada qolgan m am lakat edi. D em ak, Fransiya falsafa sohasida ham Angliyaga nisbatan orqada edi. Lekin Fransiya o ‘ziga xos yo‘llar bilan rivojlandi. Fransiyada rivojlangan ijod dualistik tasnifga ega edi. Fransiyadagi dualistik oqim vakili Rene Dekart (1596-1650)dir, o'zining “ M etod to 'g 'risid a m ulohazalar” asarida bilish uslubini yaratishga uringan. D ekart o ‘zining falsafasida m atem atika aksiom alariga va hatto «xudoning qudratiga» h a m gu m o n sirash kerak, deydi. T afakkur Dekart ijodida birdan-bir voqelik hisoblanadi. U, shuning uchun ham «M en tafakkur qilam an, dem ak m en yashayman» degan qoidasini keltirib chiqardi. Tafakkurni m ateriyaga qarshi qo'yadi. Bu narsa falsafaning bosh masalasini idealistlarcha hal qilishga olib keldi. Bilish nazariyasida asosiy uslub qilib deduksiyani oladi. Y a’ni, tafakkur um um iydan xususiyga qarab harakat qiladi va m antiqiy yo'llar bilan haqiqatni ochishga im kon beradi. Dekart ijodidagi dualizm ong bilan materiyaning, tan bilan ruhning m ustaqil yashashini isbotlashda o 'z ifodasini topadi. D unyoning m o d d iy lig in i in k o r e ta d i va d u n y o ikki: r u h iy va m o d d iy substansiyalardan iborat, deydi Dekart. Dekart shunday kamchiligi bo'lishiga qaramay falsafa tizimini yaratdi. U fan sohasida yangi kashfiyotlar ochdi. M asalan, Quyosh tizim ining paydo bo'lishi to'g'risidagi fikrlari, cheksiz olam , havo-olov-yerga o'xshash uch elem ent haqidagi fikrlari shunga misol b o 'la oladi. Dekartning dualizmini tanqid qilish asosida Benedikt Spinoza (1632- 1677) falsafasining tizimi vujudga keldi. Spinoza Gollandiya boylarining m anfaatini ifodalaydi. Spinoza falsafasi tizim ini D ekart rad etib, d u n y on in g asosida m oddiy substansiya (birinchi asos, m ateriya) yotadi, deya e ’tiro f etadi. Spinozaning fikricha, tabiatda ikki substansiyaning bo'lishi m um kin em as. U ndan tashqari, substansiya o 'zid an tashqaridagi sababga, xudoga bog'liq emas, balki u o'zining sababidir. Substansiya zam onda abadiy, m akonda cheksizdir. Spinozaning substansiya to'g'risidagi fikri, cheksiz m ateriya haqidagi m aterialistik ta ’lim otdir. Lekin shunga qaram ay Spinoza substansiya niqobiga o'rab diniy fikr yuritadi. Uning xudosi dindorlar xudosiga o'xsham aydi. 29 Spinoza ijodida, zaruriyat ta ’sirida harakat qiluvchi xudo erkin irodaga ega em as va o 'z oldiga hech qanday maqsad qo'ya olm aydi, bu narsa tabiatning o ‘zginasidir. Shu davrda vujudga kelgan subyektiv idealistlar (J. Berkli (1685-1753), D. Yum (1711-1776)) dinga yangi yo‘l ochib, m aterializm ga qarshi fikrlarni ilgari surishga harakat qilishgan edi. Download 40.61 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling