Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy-nazariy asoslari Reja 1

Abiotik omillar. Muhitning muhim (asosiy) abiotik omillari iqlim (harorat, 
yorug’lik, havo, bosim), tuproq, muhitning kimyoviy tarkibi va tabiiy, oziq-ovqat 
resurslarining mavjudligidir. Lekin aslida epitet g’oyatda shartli ravishda «muhim» 
hisoblanadi, shunday qilib, qayd etilgan abiotik omillar shu ma‘noda teng xukukligi, 
hattoki ulardan birontasi bo’lmasa tirik organizmlar uchun haloqat hisoblanadi 
(istisno tariqasida: masalan, geterotrof-o’simliklar yorug’lik bo’lmasa ham 
rivojlanadi). 
Ekologik omillar yig’indisi organizmlarning o’sishi, rivojlanishi, yashab 
qolishi, organizmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi, ularning mavjudlik 
sharoitini tavsiflaydi. 
Biotik omillar. Biotik omillar deyilganda barcha tirik organizmlarning yashash 
jaraenida bir-biriga tasir kwrsatishini tushunamiz. Bu organizmlar ontogenezi 
davomida h’aet kechirishi, tarqalishi, urchishi uchun tashqi muh’it bilan h’am 
malum munosabatda bwladi. Natijada organizmlar wsadi, rivojlanadi, nasl qoldiradi 
va h’aa’tning sungi bosqichida h’alok bwladi.
Tirik organizmlar judayam xilma-xil xarakterga egadir. Ular oziq manbai 
bwlib xizmat qiladi (o’simliklar-h’ayvon-fitofatlar uchun h’ayvonlar-yirtqichlar 
uchun), yashash muh’iti bwlib xizmat qiladi (tekinxwr uchun xwjain, yirik 
o’simliklar-epifitlar uchun) kupayish uchun xizmat qiladi (o’simliklarning 
changlatuvchilari), kimeviy fizik va boshqa tasirlar mavjuddir. 
Biotik omillar quydagi h’ollarda namoen bwladi: 
1. Fitogen - yani o’simliklarning o’simliklarga, o’simliklarning h’ayvonlarga tasir 
etishi, 2. Zoogen - yani h’ayvonlarning o’simliklarga, h’ayvonlarning h’ayvonlarga 

---

tasir etishi, 3. Mikrogen - mikroorganizmlarning o’simlik va h’ayvonlarga tasiri, 4. 
O’simlik, h’ayvon va mikroorganizmlarning wz aro bir-biriga tasirida kwriladi. 
O’simliklarning o’simliklarga tasiri deganda-bir turning ikkinchi turga 
kursatgan tasiri kiradi. Bunday tasir natijasida ular wsadi, rivojlanadi, urug’-meva 
eki (spora) h’osil qilib yanada kengroq tarqaladi. Demak h’ar bir o’simlik yashash 
uchun kurashadi. Bunday kurash natijasida o’simliklar h’aetida parazitlik 
(tekinxwrlik), simbiozlik (wz aro h’amjixatlik), neytrallik kabi munosabatlar kelib 
chiqadi. 
O’simliklarning h’ayvonlarga tasiri-bazi bir zah’arli o’simliklar va 
h’ashoratxwr o’simliklar misolida kwrinadi. Biz tarkibida zah’arli moddalar bor 
bwlgan o’simliklar (zah’arli ayiqtovon, kampir chopon, bangi devona, kakra, 
mingdevona va h’) h’am da 500 ga yaqin o’simliklar (aledrovanda, venerin 
pashshatutari, nepetens, puzirchatka kabila) ning h’ayvonlar bilan oziqlanishi fanga 
malumligini bilamiz. Bunday o’simliklarh’ashoratxwr o’simliklar deyladi. Ular 
asosan botqoqlikda wsadi. Takidlaganimizdek botqoq erlarda azotli moddalar kam 
bwlganligi sababli, h’ashoratxwr o’simliklar bu moddalarga bwlgan talabini shu 
erda yashaydigan h’ashoratlar bilan oziqlanish orqali qondiradi. Buning uchun 
h’ashoratxwr o’simliklar uzoq evalyutsion davomida maxsus moslanishlarga 
(h’ashoratni tutib h’azm qiluvchi) egadir. Ularning tuklaridan ferment (suyuqlik) lar 
ajraladi va bu suyuqlik h’ashoratlarni parchalab h’azm bwlishiga imkon beradi. 
Undan tashqari ayrim h’ayvonlar (kana, pashsha, arilar va h’.) uchun o’simliklar in 
qurish uchun h’am muh’im rol wynaydi. 
Hayvonlarning o’simliklarga tasiri-kwpchilik h’ayvonlar o’simliklar bilan 
oziqlanganda o’simliklarning spora, urug’ va mevalarning tarqalishiga tasir 
kwrsatadi: tasiri h’ammamizga malum. Masalan: karam kapalagi, g’wza qurti, 
kartoshka qwng’izi, meva va savzovot ekinlari, wrmon daraxtlari, donli ekinlarning 
zararkunandalari h’am bunga misoldir. 
Hayvonlarning h’ayvonlarga tasiri-buni tabiatda yirtqich-wlja wrtasidagi 
munosabatda 
aniq 
kwrishimiz 
mumkin. 
Bunda 
wljaning 
dushmandan 

---

h’imoyalanishiga intilishlarini aytish kerak. Bunday h’imoya aktiv va passiv 
kwrinishlarda namoen bwladi: 
Mikroorganizmlarning o’simlik va h’ayvonlarga tasirini - bazi kasallik 
tug’diruvchi mikroblarning (patogen bakteriyalar, viruslar va parazit zamburug’lar) 
o’simlik va h’ayvonlarda turli kasalliklarni keltirib chiqarishda kwrish mumkin. 
O’simlik, h’ayvon va mikroorganizmlarning wz aro tasiri-avvalo ularning 
tuproqda birgalikda yashashida seziladi. Natijada wzaro murakkab munosabatlarda 
bwladilar. Bunday munosabat ozuqa zanjiridagi biotik munosabatda yaqqol 
kwrinadi. Tirik organizmlar birgalikda yashar ekanlar, ularning wzaro turlicha biotik 
munosabatlari-aloqalari bwlishi tabiiydir. Bunday munosabat natijasida ularning 
organizm uchun foydali eki zararli ekanligi h’aqida xulosa chiqarish mumkin. Biotik 
munosabatlar biotsenozlar mavzusida keng ravishda amalga oshadi. 
Demak, organizmlar orasidagi wzaro munosabat h’ar ikki organizm uchun 
foyda keltirsa-mutalistik munosabatlar kelib chiqadi.