Tabiatni muhofaza qilishning ilmiy-nazariy asoslari Reja 1

Antropogen omillar deganda-inson xwjalik faoliyati bilan bog’liq bwlgan 
tasirlarini tushunamiz. Antropogen omillar h’ozirgi vaqtda tabiatdagi eng kuchli 
rmillardan biri h’isoblanadi. İnson tirik organizmlarga twg’ridan-twg’ri tasir etib eki 
qirilib ywq bwlishiga sababchi bwlishi mumkin. İnsonning tabiatga kursatadigan 
ikki turdagi tasirini bir-biridan yaxshi ajratish lozim. Ulardan biri tirik 
organizmlarga eki ularning ayrim vakillarigakwrsatiladigan twg’ridan-twg’ri tasiri, 
yani antropik omillar deb qaralsa, ikkinchisi esa insonning atrof-muh’itni 
wzgartirish kabi salbiy tasirini antropogen omillar deb qarash lozim. 
 
Antropik omillarni wz navbatida twrt turga bwlish mumkin: 
1. Ozuqa va boshqa eh’tiejlarini qondirish uchun (ovlash, baliqchilik, wrmonlarni 
kesish, wtlarni wrish va h’.) tirik organizmlardan foydalanish. 
2. O’simliklarni kwpaytirish (madaniylashtirish) va h’ayvonlarni qwlga wrgatish. 
3. Akklimatizatsiya va introduktsiya, yani organizmlarning tabiiy arealidan boshqa 
joylarga kwchirib olib borish va moslashtirish. 
4. Yangi madaniy o’simlik navlari va h’ayvon zotlarini yaratish.

---

3.3 Muhit ifljslanishining turlari. Ekologik qonunlar, ekologik valentlik, 
tolerantlik.
O`zbekiston mustaqillikni qo`lga kiritgandan so`ng u xalqaro iqtisodiy va 
siyosiy tizimlar bilan integratsiyani kuchaytirdi va natijada har qanday ekologik 
muammolarni echish uchun sharoit tug`ildi. Hozirgi kunda tashqi muhitni muhofaza 
qilish Respublikamizda bo`layotgan iqtisodiy islohatlarning bir bo`lagi bo`lib qoldi. 
O`zbekistonning ijtimoiy va iqtisodiy siyosati, uning integratsiyasi ishlab 
chiqarish bilan tashqi muhitning o`zaro muvofiqligi asosida o`tkazilmoqda. Bu 
siyosat xalqimiz va davlatimiz oldida turgan ekologik muammolarning naqadar 
jiddiy ekanligini sezgan holda olib borilmoqda. 
Hozirgi kunda aholining ekologik xavfsizligi O`zbekiston Respubliasi 
Konstitutsiyasi bilan kafolatlangan. Bundan tashqari, mustaqillik davrida tabiatni 
muhofaza qilish va ekologik muammolarni odilona echishga bag`ishlangan 100 dan 
ortiq hujjatlar qabul qilingan. 
Ekologik munosabatlarni tartibga solib turuvchi asosiy hujjatlardan biri – 
Respublikamizda 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish 
Qonuni»dir. Bu qonun tashqi muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan to`g`ri 
(ratsional) foydalanish, ekologik sistemalar, tabiiy komplekslar va ayrim biologik 
ob`ektlarni asrashning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy negizini aniqlab beradi. Inson 
uchun toza va qulay muhit yaratishni kafolatlaydi. U tashqi muhitni asragan holda 
Respublikamizni stabil rivojlanishiga qaratilgan bo`lib, biologik turli-tumanlikni, 
inson salomatligini va madaniy merosimizni saqlab qolishga imkon yaratadi. 
1992 yil 3 iyulda Respublikamizda «Davlat sanitar nazorati to`g`risida» Qonun 
qabul qilindi. Mazkur qonun xalqimizning ekologik xavfsizligini tartibga solib, 
insonning toza tashqi muhitga ega bo`lish huquqini mustaqkamlaydi, har qanday 
iqtisodiy faoliyatning toza (sanitar holati) bo`lishini talab etadi, sanitar standartlar, 
me`yorlar va qoidalarning buzilishini man etadi. 
1993 yil 6 mayda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan 
foydalanish 
to`g`risida»gi 
Qonuni 
Respublikamizning 
suvga 
bo`lgan 
munosabatlarini tartibga soladi, xalq xo`jaligi, aholi ehtiyoji uchun zarur bo`lgan 

---

suvdan to`g`ri foydalanishni ta`minlaydi, suvni ifloslanishi va sho`rlanish 
holatlarining oldini oladi hamda insonlarning suvga bo`lgan huquqlarini 
kafolatlaydi. 
1996 yil 27 dekabrda «Atmosfera havosini muhofaza qilish to`g`risida» Qonun 
qabul qilinib, unda davlat tashkilotlari, korxonalar, muassasalar, jomoa 
birlashmalari va fuqarolarning atmosferani asrash bo`yicha faoliyatlarini tartibga 
solish huquqlari berilgan. Bu qonun atmosfera havosini toza tabiiy holda saqlashga 
uni kimyoviy, fizikaviy va biologik xavfli chiqindilardan asrashga yo`naltirilgan. 
Atmosfera havosini asrashga qaratilgan davlat standartlari kiritilgan bo`lib, ular 
atmosferani himoya qilish rejimini, uning holatini nazorat qilish usullarini va shu 
kabi boshqa talablarni o`z ichiga oladi. 
Atmosferaga zararli chiqindilarni chiqarganligi uchun pul jarimasi solinadi. 
1997 yil 26 dekabrda O`zbekiston Respublikasida «Hayvonot dunyosini asrash 
va ulardan foydalanish to`g`risida»gi Qonun qabul qilinib, bu qonun Respublikamiz 
hududidagi hayvonlarni himoya qilish, ulardan to`g`ri foydalanish, ularning 
yo`qolib ketayotgan turlarini qayta tiklash, hayvon turlarining yashashi uchun qulay 
sharoitlar yaratish va tabiiy jamoalarning birligini asrab qolishni tartibga soladi va 
ularning huquqiy asoslarini yaratadi. 
Qonunda aytilishicha, hayvonot dunyosi davlat mulki bo`lib qoladi va ular 
doimo davlat himoyasida bo`ladi. 
1997 yil 26 dekabrda Respublikada «O`simliklar dunyosini asrash va ulardan 
foydalanish to`g`risida»gi Qonun ham qabul qilingan. Bu qonunda tabiiy sharoitda 
o`sayotgan o`simliklar dunyosini asrash, ulardan foydalanish, ularning 
genofondlarini saqlab qolish va qayta tiklash kabi masalalar o`zining huquqiy 
asosini topgan. Qonunda aytilishicha, o`simliklar dunyosi davlat mulki hisoblanadi 
va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi.
Tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunlarni buzganligi uchun jinoiy, 
ma`muriy, moddiy, intizomiy va mulkiy javobgarlik belgilangan bo`lib, ularning 
hammasi O`zbeksiton Respublikasining Jinoyat Kodeksi, Ma`muriy javobgarlik 
to`g`risidagi Kodeksida va Fuqarolik hamda Mehnat Kodekslarida aks ettirilgan. 

---

Tirik organizmlarning hayotiga va geografik tarqalishiga ta’sir etuvchi (ijobiy 
yoki salbiy) shart-sharoitlar ekologik omil deb ataladi. Ekologik omillar juda xilma-
xil, ular tabiati va tirik organizmlarga ta’sir etishiga ko’ra shartli ravishda 3 ta asosiy 
guruhlarga ajratiladi: Abiotik omillar – jonsiz tabiatning omillari hisoblanib, birinchi 
navbatda, iqlim omillari, ya’ni yorug’lik, harorat, namlik va mahalliy omillar kiradi. 
Abiotik omillar- yo`q, jonsiz degan ma`nolarni bildiradi. Abiotik omillar har bir tirik 
organizmnind yashashi uchun sharoit yaratadi. Masalan: suv abiotik omilning eng 
asosiy omil ko`rsatgichlaridan biri. Abiotik omillardan bo`lgan havo, erni o`rab 
turgan qobig`idir. Iqlim omillaridan, hamma tirik organizmlar yashash hayotida
yorug`lik muhimdir. Quyosh nuri natijasida amalga oshiriladigan fotosintez, barcha 
tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida energiya manbaidir. Er sharidagi 
organizmlarning tarqalishi, ko`payishi va boshqa hayot jarayonlarini belgilaydigan 
omillardan biri harorat hisoblanadi. Harorat 0
0
S dan past 50
0
S dan yuqori 
bo`1ganda barcha hayot jarayonlari to`xtaydi yoki keskin darajada sekinlashib 
qoladi. Masalan: Sobuq havo (Antaktida), issiq harorat (arab sahrolari) hukmron 
bo`lgan joylarda tirik organizmlar o`sha muhitga moslashib yashaydi. Mahalliy 
omillarga relef, tuproq xususiyatlari, sho’rlanish, oqim, shamol, radiatsiya 
(nurlanish) va boshqalar kiradi. Antropogen omillar – hozirgi vaqtda tabiatdagi eng 
kuchli omillardan biri hisoblanadi.
1 
Environmental Factors 
Living organisms depend on one another for food and shelter. The leaves of plants 
provide food and a home for grasshoppers, caterpillars, and other insects. Many 
birds depend on insects for food. Dead plants and animals decay and become 
part of the soil. The features of the environment that are alive, or were once alive, 
are called biotic (bi AH tihk) factors. The term biotic means “living.” Biotic 
factors are not the only things in an environment that are important to life.Most 
plants cannot grow without sunlight, air, water, and soil. Animals cannot survive 
without air, water, or 
the warmth that sunlight provides.
1
Peter Rillero, Dinah Zike . Ecology, 2005 (36- bet). 

---