Tabiatshunoslik

Y IL F A S L L A R IN IN G A L M A S H IN IS H I
Yil fasllari bir-biri bilan almashinib borishini hamma biladi. Issiq yozdan 
keyin salqin kuz keladi. So‘ngra sovuq qish boshlanadi, undan keyin iliq 
bahor keladi. Keyin yana yoz boladi. Yillar va asrlar davomida shunday 
b o lib kelgan.
Yil fasllarining alm ashinib turishiga sabab, Yer doim Quyosh 
atrofida aylanadi va uning o ‘qi yotiq holda b o ‘ladi.
Q I S H
B A H O R
8-rasm. Yil fasllarining almashinishi.
24

---

Yil fasllarining alm ashinib borishini tushunish m aqsadida tajriba 
o ‘tkazib ко‘гагтг.
Tajriba.
Y onib turgan lam pani stol ustiga q o ‘yamiz. Y er Quyosh atrofida qay 
tariqa harakatlanadigan bo‘lsa, globusni ham lam pa atrofida xuddi shunday 
aylantirib ko‘ramiz: Yer o ‘qi doim bir yo‘nalishni saqlab qoladi.
Q aysidir bir joyga kelganda Y er sharining shim oliy yarm i, y a’ni biz 
yashab turgan yarim shar Quyosh nurlariga ko’proq to ’g’ri kelishini, dem ak, 
bizda yoz, janubiy yarim sharda esa qish txflishini ko’ramiz (8-rasm ). Yarim 
yildan so‘ng Y er qaram a-qarshi tom onga o ‘tib qoladi. Endi janubiy yarim
sharga ko’proq Quyosh nurlari tushadi, bu yerda yoz, shim oliy yarim 
sharda esa qish bo‘ladi.
Yer Quyosh atrofida aylanar ekan, o ‘z holatini shunday o lzgartiradiki, 
uning dam shim oliy, dam janubiy yarim shari ko’proq n u r olib, isiydi.
Quyosh shim oliy yoki jan u b iy yarim sharni birdaniga yoritm aydi. 
Y er ay lan g an d a, m asalan , shim oliy yarim sh ar Q uyosh to m o n g a 
shunday o ‘giriladiki, yorugMik va issiqlik bu yarim sham ing ekvatorga 
yaqin turgan yuzasiga k o ‘proq tushadi. Q utbga yaqinlashib borilgan 
sayin Q uyosh n u rlari Y er yuzasini to b o ra k am roq isitadi. Shuning 
u ch u n yarim sharlarning ekvatorga yaqin joylari kobproq, qutbga 
yaqin jo y lari k am roq isiydi.
O ftob chiqib turg an d a havo haro ratin i o ‘lchab k o ‘rar ekansiz, 
Q uyosh Yer ustidan eng yuqori k o ‘tarilgan paytda, y a ’ni tushga 
yaqin m ahalda h am m ad an k o ‘ra issiqroq boMishini sezasiz. Ertalab 
va k e ch q u ru n lari kunduzgi paytdagidan k o ‘ra sovuqroq boMadi. 
D em ak , havo harorati Q uyoshning ufq ustidan qancha b a la n d  
ko'tarilganiga bogjiq. Q uyosh 
n e c h o g iiq baland k o ‘tarilsa, Yer 
sh u n ch a ko‘proq qiziydi.
Havo harorati qancha muddat yo ru g jik tushib turishiga ham bogjiq 
bo jadi.
O'zingizni sinang 
______________________________________
1. N im a uchun yil fasllari alm ashinib turadi? 2. Yil fasllarini aytib 
bering. 3. Bizda qish b o ‘lsa, Avstraliyada yilning qaysi fasli boMadi? Janubiy 
Am erikada-chi?
25

---