Табиий географияда тадқИҚот методлари режа

Диалектик услуб. Табиат ва жамият тарққиётидаги ҳодиса ва жараёнларни билишда қўлланилади ва асосий услублардан бири саналади. Моҳияти: барча ҳодиса ва жараёнларни ривожланишда, қарама-қаршиликлар кураши ва бирлигида содир бўлади деб қарайди ва тадқиқот ишларида ана шунга амал қилиниши зарурлигини таъкидлайди. Демак, тадқиқотчилар ўз ишларида шунга итоат қилишга мажбурдирлар. Масалан, мамлакат ландшафтларининг ривожланишини ва кишиларнинг ҳўжалик фаолиятини ҳисобга олмасдан ландшафттараққиётини ва уни ташкил этган компонентларнинг ҳозирги босқичини билиш қийин. нарса ва ҳодисаарни ўрганганда уларнинг алоқадорлигини билиш, уларнинг тараққиётидаги қарама-қаршиликни ва ўзгаришни тўғри баҳолай билиш зарур.
Далада, асосан ландшафт, урочиша, фациялар каби комплекслрни синчковлик билан ўрганилади. Уларнинг ривожланишидагиетакчи ва иккинчи даражали компонентларни (литологияси, рельефи, микроиқлими, сувлари) ажратиш ва баҳолаш муҳим аҳамиятга эга.
Ҳар бир комплекс қарама-қаршиликлар бирлигидан иборатдир ва қарама-қарши томонларнинг кураши унинг тараққиётини белгилайди. Ҳоҳлаган фация, урочиша, ландшафт ўзгармас ва абадий эмас. Диалектик услуб комплексларнинг тараққиётини олдиндан билишга имкон беради, комплекслардаги ўзгаришни аниқлайди, бир вазиятдан бошқа вазиятга (ҳолатга) ва ҳатто бошқа комплексга айланишини аввалроқ аниқлашга ёрдам беради. Масалан, сой, тоғ олди текислиги, жар, ирмоқ ёйилмалари қисман ёки бутунлай бошқа комплексларга айланиши мумкин. Яъни ёйилма даражасида ўзининг чуқурлатиши оқибатида ёнбағир, терраса комплексларига айланиб кетади. Ёйилманинг бошқа йўналишида ҳам тараққий этиши эҳтимоли бор. Бу кўпроқ иқлим ва янги замон теконик ҳарактларининг характерига боғлиқ. Ёйилманинг ўсиши ва майдоннинг ортиши билан бошқа фациялар таркиб топади: ботқоқлашган қисмлар, қуруқ ўзанлар, қолдиқ ўзан кўллари ва ҳ.к. Баъзан ёйилма фацияси тектоник ҳаракат, иқлим ва сув эрозиясининг таъсирида ривожланиб кейинчалик урочишага, урочиша эса ландшафтга ҳам айланиши мумкин.
Диалектик методнинг моҳиятини Мирзачўлнинг ўзлаштирилиши мисолида яққол кўриш мумкин. Чўлни дастлаб ўзлаштирганда пахтадан мўл ҳосил олинган. Йиллар ўтиши билан ҳосилдорлик тобора камая борган. Тадқиқотлар натижасида тупроқнинг шўрланиши сабабчи эканлиги аниқланди. Шўрланишга эса ер ости сувлари сатҳининг кўтарилиши сабабчи эканлиги маълум бўлди. Ер ости сувлари сатҳини пасайтириш мақсадида зовурлар (очиқ, ёпиқ ва вертикал) қазилди, тупроқ таркибидаги шўр (туз) ни ювиш учун яхоб сувлари қуйилди ва ҳ.к. Бу ерда инсон ҳўжалик фаолиятида табиат компонентларининг ўзаро узвий алоқада ва яхлит бирликда ривожланиши, агарда бирорта компонентга таъсир этса бошқалари ҳам ўзгариши мумкинлиги ҳисобга олинмаган. Натижада инсон табиатни ўзига қарши қилиб қўйди. Демак, биринчи ер ости сувлари сатҳининг ўзгариши табиий муҳитнинг тубдан ўзгаришига олиб келади.
Ҳар қандай нарса пайдо бўлади, ривожланади ва ўз умрини тугатиб, иккинчи сифатга ўтади. Бироқ, маълум давргача ўз барқарорлигини сақлаб туради.
Қиёслаш услуби. Географияда қадимдан қўлланилиб келаётган услублардан бири. Моҳияти: бир хил шароитдаги табиий географик ҳодиса ва жараёнларни бошқа босқичда ва шароитда бўлган табиий географик ҳодиса ва жараёнлар билан қиёслашдан иборат. Масалан, ўрмон ва тундра ландшафтларини қиёслаш. Бунда қиёслаш усули билан ҳар иккала учун хос бўлган ҳодиса ва жараёнлар, типик комплекслар аниқланиб, уларнинг генезиси ўрганилади ва тасниф қилинади. Қиёслашни алоҳида компонентлар ёки комплекслар бўйича амалга ошириш мумкин: рельеф шакллари, иқлимий кўрсаткичлар, тупроқлар, ўсимлик ва ҳ.к.