Tabiiy fanlar fakulteti

Kislotalar

Kislotalar. Tarkibida vodorod atomi va kislota qoldig’i tutgan murakkab moddalar kislotalar deyiladi. Kislotalarning umumiy formulasi H_nR . R- kislota qoldig’i. n- kislota qoldig’i valentligi yoki kislotalarning asosliligi. Ko’p ishlatiladigan kislotalarning ro’yxati 5 jadvalda berilgan.

Kislotalar eritmada dissotsialanib vodorod kationlarini va kislota qoldig’i anionlarini hosil qiladi.Agar kislota ko’p asosli bo’lsa bunday dissotsialanish jarayoni bosqichli boradi:

Kislota eritmalari nordon ta’mli bo’lib , lakmus indikatorini qizil rangga kiritadi. Fenolftalein indikatori kislotalar ishtirokida o’z rangini o’zgartirmaydi.

Nomlanishi. Kislorodsiz kislotalarni nomlashda element nomiga - “id “ qo’shimchasi qo’shiladi. HCl- xlorid , HBr- bromid, HI – yodid, H₂S - sulfid, H₂Se- selenid, HCN- sianid, HCNS- rodanid va boshqalar.

Kislota hosil qilgan element turli valentliklar namoyon etsa, ulardan eng past valentlikdagilar ( yoki oksidlanish darajasi) birikmaning kislotasiga - “gipo” old qo’shimchasi qo’shiladi. HClO- gipoxlorit, HIO- gipoyodit, HBrO- gipobromit;

Kislotadagielementningvalentligio’rtachaqiymatgaegabo’lsaelementga –“it” qo’shimchasiqo’shiladi. H₂SO₃- sulfit , HClO₂- xlorit,HNO₂- nitrit, H₂SeO₃- selenit, HBrO₂- bromit;

Kislota hosil qilgan elementning valentligi eng yuqori bo’lsa element nomiga – “at” qo’shimchasi qo’shish kerak. H₂SO₄- sulfat, H₂CO₃- karbonat, HClO₃ –xlorat, HNO₃- nitrat, HBrO₃- bromat va hokazo.

5- jadval. Eng muhim kislotalarning ro’yxati

№	Kislotalarning formulasiva angidridlari	Kislotalarning nomlanishi	Kislota qoldigi anioni	Tuzlari
1	HCl	Xlorid	Cl^-	NaCl
2	HBr	Bromid	Br^-	KBr
3	HJ	Iodid	I^-	NaI
4	HF	Ftorid	F^-	CaF2
5	HCN	Sianid	CN^-	KCN
6	HCNS	Rodanid	CNS^-	NaCNS
7	H2S	Sulfid	S^2-	K2S
8	HNO2 N2O3	Nitrit	NO2^-	NaNO2
9	HNO3N2O5	Nitrat	NO3^-	KNO3
10	H2SO3 SO2	Sulfit	SO3^2-	Na2SO3
11	H2SO4 SO3	Sulfat	SO4^2-	Na2SO4
12	H3PO3 P2O3	Fosfit	NRO3^2-	Na2NRO3
13	H3PO4 P2O5	Ortofosfat	PO4^3-	Na3PO4
14	HPO3 P2O5	m-fosfat	RO3^-	KRO3
15	H4P2O7 P2O5	Difosfat Pirofosfat	P2O7^4-	Na4P2O7
16	H2CO3 CO2	Karbonat	CO3^2-	K2CO3
17	H2SiO3 SiO2	m-silikat	SiO3^2-	Na2SiO3
17	H4SiO4 SiO2	o-silikat	SiO4^4-	Na4SiO4
18	HclO Cl2O	Gipoxlorit	ClO^-	NaClO
19	HClO2 Cl2O3	Xlorit	ClO2^-	KClO2
20	HSlO3 Cl2O5	Xlorat	SlO3^-	KSlO3
21	HSlO4 Cl2O7	Perxlorat	SlO4^-	KSlO4
22	H2CrO4 CrO3	Xromat	CrO4^2-	K2CrO4
23	H2Cr2O7 CrO3	Dixromat	Cr2O7^2-	K2Cr2O7
24	HMnO4 Mn2O7	Permanganat	MnO4^-	NaMnO4
25	H2MnO4 MnO3	Manganat	MnO4^2-	K2MnO4
26	H3BO3 B2O3	Ortoborat
27	HBO2B2O3	Metaborat	BO2^-	KBO2
28	H2B4O7 B2O3	Tetraborat	B4O7^2-	Na2B4O7

Bir element bir xil valentlikda vodorod atomlari soni bilan farqlanadigan kislotalar hosil qilganida vodorod atomlari soni kamiga - “meta” , vodorod atomlari soni ko’piga –“orto” old qo’shimchasi qo’yiladi. H₂SiO₃- meta- silikat, H₄SiO₄– orto-silikat, HBO₂- meta-borat, H₃BO₃–orto-borat, HPO₃ – meta-fosfat, H₃PO₄- orto-fosfat.

Kislota hosil qiluvchi element eng yuqori valentlini namoyon etganida unga “ per” old qo’shimchasi qo’shiladi. HClO₄- perxlorat, HMnO₄- permanganat, HIO₄- periodat.

Ba’zan kislotalardan suv chiqib ketishi hisobiga ham ma’lum nomlanishlar beriladi: H₄P₂O₇-piro- yoki difosfat, H₂Cr₂O₇– dixromat yoki bixromat.

Xossalari. Kislotalar asoslar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladi:

Kislotalar asosli oksidlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi:

Kislotalar tuzlarga ta’sir etib kuchsiz kislotalarni siqib chiqaradi:

Kislotalardan NSl,H₂SO₄,H₃PO₄,CH₃COOHfaol metallar (Mg, Zn,Al,Fe)bilan ta’sir etganda kislotalarning tuzlari va vodorod ajralib chiqadi:

Agar kislotalarga passiv metallar (Cu, Ag, Hg, Au, Pt) ta’sir ettirilsa, bu metallarning aktivligi kam bo’lgani uchun ular kislotalar bilan ta’sirlashmaydi.

Konsentrlangan sulfat kislota metallar bilan butunlay boshqacha ta’sir etadi. Konsentrlangan sulfat kislotaga Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar ta’sir etmaydi. Agar konsentrlangan sulfat kislotaga Su, Ag, Hg kabi metallar ta’sir ettirilsa jarayon quyidagicha sodir bo’ladi:

Konsentrlangan kislota aktiv metallarga (Ca,Mg,Zn) ta’sir ettirilganda:

Nitrat kislota ham metallar bilan butunlay boshqacha ta’sir etadi. Konsentrlangan nitrat kislota Fe,Cr, Al,Au va Pt kabi metallar bilan ta’sirlashmaydi. Cu, Ag, Hg va Pb kabi faolligi kam metallar bilan ta’sirlashganda quyidagi jarayon sodir bo’ladi:

Agar shu metallar suyultirilgan nitrat kislota bilan ta’sirlashsa :

Konsentrlangan nitrat kislotani faol metallar bilan ta’siri mahsulotlari qatoriga NO₂, N_{2 ,} N₂O kirishi mumkin. Bunday faol metallar sifatida Ca, Mg, Zn olinsa, ana shu metallar bilan suyultirilgan nitrat kislota NO yoki NH₄NO₃hosil qilishi ko’zda tutiladi.

Kislotalarning olinishi. Kremniy (1V) oksiddan boshqa deyarli barcha oksidlar suv ta’sirida mos kislotalarga aylanadi:

Kislorodsiz kislotalar vodorod va metallmaslar ta’siridan hosil bo’lishi mumkin.Hosil boladigan moddalar gazlar, ular suvda eriganda kislotalar hosil bo’ladi:

Tuzlarga kislotalar ta’sir ettirilganda ham kuchsiz kislotalar hosil bo’ladi va kuchsiz uchuvchan kislotalarning hosil bo’lishi yoki ularning parchalanishi kuzatiladi:

Sanoat miqyosida ishlatiladigan nitrat va sulfat kislotalarning alohida olinish usullari bor.