Талаб, унинг манбалари ва таъсир қилувчи омиллари

Бозор мувозанати
Мувозанат - бу тизимнинг шундай бир ҳолатики, агар унга бирор бир ташқи куч таъсир қилмаса, у ўзининг ушбу ҳолатини сақлаб қолади.
Талаб ва таклиф моделида талаб чизиғи билан таклиф чизиғининг кесишган нуқтаси бозор мувозанатини билдиради. Демак, бозор мувозанати талаб ҳажми билан таклиф ҳажмининг тенглигини таъминлайдиган нарх даражаси ва товар миқдори билан аниқланади. Талаб ва таклиф қонунига кўра шуни таъкидлаш мумкинки, агар бозор мувозанат ҳолатида бўлса, у ҳолда, унинг қатнашчилари товар нархини ёки товар миқдорини ўзгартиришга ҳеч нарса сабаб бўлмайди.
Мувозанат нарх (3.11-расм) деб, шундай нархга айтиладики, агар у бозорда таклиф қилинадиган неъмат миқдори ни унга бўлган талаб миқдори унга бўлган талаб миқдори га тенглаштирса, яъни .


3.11-расм. Мувозанат нарх P_e ва мувозанат ишлаб чиқариш Q_e.

3.11-расмдан кўриниб турибдики, бозор мувозанати ягона. Талаб ва таклиф чизиғиқлари ягона мувозанат нуқтада кесишади. ва нуқталар, мувозанат нуқта нинг координатлари ҳисобланади.

Бозордаги талаб ва таклифнинг ўзгариши, бозор мувозанатини ўзгаришига олиб келади. Масалан, бозордаги талаб ошса, (талаб чизиғи ўнгга силжиганда) мувозанат нарх ва мувозанат товар ҳажми ўсади. Агар бозор талаби камайса (талаб чизиғи чапга силжиса), ва лар ҳам камаяди. Бозор таклифи ошса (таклиф чизиғи ўнгга силжиса), мувозанат нарх камаяди, мувозанат товар ҳажми ўсади. Агар бозор таклифи камайса (таклиф чизиғи чапга силжиса), мувозанат нарх ўсади, мувозанат товар ҳажми камаяди (3.12, 3.13-расмлар).




3.12-расм. Талаб чизиғининг 3.13-расм.Таклиф чизиғининг
силжиши. силжиши.
Агар таклиф ва талаб чизиқлари бир вақтнинг ўзида силжишса, мувозанат нарх ва мувозанат миқдор ларнинг ўзгариши ҳар хил бўлиши мумкин.
Юқорида келтирилган бозор модели статик бўлиб, у маълум вақт оралиғини олади (масалан, у бир ойга, бир йилга тенг бўлиши мумкин). Бундай бозор моделида ўзгарувчилар вақтга боғлиқ эмас.
Моделда талаб, таклиф ва нархларнинг боғлиқликларини вақт ўзгариши билан боғласак, модел динамик моделга айланади. Фараз қилайлик, маълум вақт оралиғида (масалан, бу оралиқ бир ой бўлсин) бир бирлик товарнинг бозор нархи бўлсин (яъни, товар нархи бир ой ичида ўзгармайди). Товарнинг бозор нархи мувозанат нархга тенг бўлиши ҳам, тенг бўлмаслиги ҳам мумкин.
Агар биз вақт оралиғини қарасак, у ҳолда қийматларни қабул қилади. - нарх траекториясини ёки динамик модел траекториясини беради.
Битта маҳсулот учун бозорнинг динамик моделини қараймиз.
Моделда талаб чизиғини ва таклиф чизиғи вақт ўзгариши билан ўзгармайди деб фараз қилайлик. Талаб функцияси ва таклиф функцияси нарх га боғлиқ. Бу ерда - оралиқдаги нарх, - олдинги P - оралиқдаги нарх. Талаб функцияси:

бу ерда - ўзгармас параметрлар.
Таклиф функцияси:

бу ерда - ўзгармас параметрлар.
Мувозанат нарх қуйидаги қайтариладиган босқичлар бўйича аниқланади:
1. Талаб ва таклиф чизиқлари графиги чизилади (горизонтал ўқ бўйича нарх қўйилади, вертикал ўқ бўйича таклиф ва талаб қилинган маҳсулот миқдори );
2. Бошланғич вақт оралиғи бўйича таклиф миқдори , бошланғич нарх га кўра аниқланади, (бошланғич нарх ) олдиндан сотувчи томонидан берилади;
3. оралиқ учун нарх мувозанатлик шартидан аниқланади.


Нарх маълум бўлгани учун, юқоридаги тенгликдан аниқланади; учун аниқланганидан кейин юқоридаги иккинчи ва учинчи босқичлар такрорланиб, аниқланади ва ҳоказо. Ҳисоб-китобларнинг тўхташ шарти бўлиб, бу шарт баржарилса, мувозанат нарх кўринишида аниқланади.
Тақрибий баҳолаш: Агар бўлса, деб қараш мумкин.
Мисол. Қуйидаги талаб функцияси берилган бўлсин:

Таклиф функцияси:

учун бошланғич нарх бўлсин ва бу нархда таклиф миқдорини аниқлаймиз:

Мувозанатлик шартига кўра ни аниқлаймиз.
дан ,
Энди ҳол учун таклиф миқдорини аниқлаймиз:

Мувозанатлик шартидан ни аниқлаймиз:
ёки
учун таклиф миқдори аниқланади;

Мувозанатлик шартидан ни аниқлаймиз.
, .
Кейинги ҳисоб-китобларда
ва , .
Агар аниқлик даражасини деб олсак, бўлгани учун мувозанат нарх сифатида биз аниқлик билан ни қабул қилишимиз мумкин.
Мувозанат нархни тўғридан-тўғри мувозанатлик шарти бўйича аниқлаш ҳам мумкин:
деб
ёки , .
Мувозанат нарх га тенг, мувозанат товар миқдори
.
Умуман олганда бозорнинг динамик моделида бозор нархи нинг ўзгариши уч хил вариантга олиб келиши мумкин:
1. Вақт ўтиши билан бозор нархи нинг мувозанат нархдан четланиши камайиб боради;
2. Бозор нархи мувозанат нархдан узоқлашиб боради;
3. Бозор нархи мувозанат нарх атрофида тебраниб туради ва бозор мувозанатига ҳеч вақт эришилмайди.
Агар таклиф чизиғи S талаб чизиғига нисабат тикроқ бўлса, биринчи ҳол юз беради. Агар таклиф чизиғининг ётиқлиги талаб чизиғининг ётиқлигига нисбатан тикроқ бўлса, биринчи ҳол амалга ошади Учинчи ҳолатда талаб ва таклиф чизиқлари ётиқлиги бир хил бўлади (3.14-расм):

3.14-расм. бўлган ҳол.

Агар таклиф чизиғи талаб чизиғи га нисбатан ётиқроқ бўлса, иккинчи вариант юз беради (2.15-расм) ва учинчи вариантда таклиф ва талаб чизиқлари ётиқлиги бир хил бўлади:

3.15-расм. бўлган ҳол.

Тўғри чизиқли талаб ва таклиф функциялари:


учун да бўлади, яъни мувозанат нархга бозор нархи яқинлашади агар қуйидаги шарт бажарилса, яъни бўлса.
Бозорнинг динамик моделида нархлар траекторияси ўргимчак уяси тўрига ўхшагани учун ҳам бу модел тўрсимон модел деб ном олган.
Тўрсимон модел сифатида биржа бозорини (масалан, қимматли қоғозлар бозори, ёки валюта бозорини) қараш мумкин.