Ta’lim sohasi: 110000 – Pedagogika Ta’lim yo`nalishi

SO`ROQ GAP
Tinglovchidan yoki o`quvchidan biror ma’lumot olish uchun, narsa-hodisani so`rab olish uchun qo`llaniladigan gaplarga so`roq gap deyiladi. Masalan: Bahorgi sessiya qachon tugaydi?
So`roq gaplarda sof so`rash mazmunidan tashqari tasdiq, buyruq ma’nolarini ham ifodalashi mumkin. SHunga ko`ra so`roq gaplarning 3 ga bo`lib o`rganiladi:
a) sof so`roq gaplar. Bunday gaplar mazmunidan haqiqiy so`rash ma’nosi anglashiladi va tinglovchidan albatta javob kutiladi. Masalan: Tashqarida yomg`ir yog`ayotganga o`xshaydi-a?
b) ritorik so`roq gaplar. Bunday gaplarda so`rash shakli orqali xabar beriladi. Ular javob talab qilmaydi. Javob so`roqning o`zidan anglashilib turadi. Ritorik so`roq gaplarda ularning javobi shu gapdagi biror bo`lak yoki ha, yo`q so`zlari orqali berilishi mumkin. Masalan: Bu ishni kechiktirib bo`ladimi?
d) so`roq buyruq gaplar. Bunday gaplar so`rash bilan birga buyurish, undash mazmunini ham ifodalashi mumkin.
BUYRUQ GAPLAR
Adresatni biror ish bajarishga undash, buyurish maqsadida qo`llanadigan gaplar buyruq gaplar deyiladi. Masalan: Ehtiyot bo`ling!
Ko`zingga qarab yur.
Temirni qizig`ida bos.
Buyruq gaplarda sof buyurish mazmunidan tashqari maslahat, iltimos, g`azab, do`q – po`pisa kabi ma’nolar ifodalanishi ham mumkin. Masalan:
Topshiriqni o`z vaqtida bajaring. (Sof buyruq gap) Tur o`rningdan (do`q). Chiq uydan (g`azab). Misollardan ko`rinadiki, buyruq gaplarning mazmun doirasi keng bo`ladi. Ular quyidagi xususiyatlarga ega:
a) kesimi buyruq fe’li bilan ifodalanadi.
Qo`lingga qurol ol.
b) buyruq gaplarda ko`pincha undov va undalmalar ishtirok etadi.
Karimaxon, kitobingizni berib turing.
v) buyruq gaplar oxirida nuqta yoki undov belgisi qo`yiladi.
Ba’zan boshqa mayldagi fe’llar ham buyruq gapning kesimi bo`lib kelishi mumkin.
Arzimni bir tinglasalar.
Emotsionallikka ko`ra gap turlari:
Gaplar o`zida kishining ichki his-tuyg`ularini ifodalashi yoki ifodalanmasligiga qarab ikkiga bo`lib o`rganiladi.
a) emotsional gaplar
b) emotsional bo`lmagan gaplar.
Emotsional gaplar maktab darsliklarida undov gaplar deb yuritiladi. Emotsional gaplar kimning ichki xis-tuyg`ularini ifodalab ko`tarinki rux bilan talaffuz qilinadi. Masalan: Eh, qanday go`zal manzara.
Gapning istalgan turini his-hayajon bilan aytib undov gapni aylantirish mumkin. Shunga ko`ra darak undov, so`roq undov, buyruq undov gaplarni hosil qilish mumkin.
a) darak undov.
Xayriyat, eson-omon etib olishibdi!
b) so`roq undov.
Ikki oy dalada yurish osonmi?!
d)buyruq undov.
Buyruq undov gaplarda shodlik, quvonch, taajjub, mamnunlik, tashakkur, rag`batlantirish kabi ma’nolar ifoda etiladi. Masalan: Ilg`or talabalar rag`batlantirilsin!
Undov gaplar quyidagi xususiyatlarga ega:

2. 
   Uning tarkibida ko`pincha undov so`zlar, undalmalar, kuchaytiruvchi yuklamalar qatnashadi.
   

Uh, qanday dahshat!
2. Undov gaplarda gap bo`laklarining tartibi ba’zan o`zgarishi mumkin
Yashasin tinchlik!
Gapning voqelikka munosabati jihatidan turlari.
Gapning struktura asosiga (tuzilishiga)ko`ra quyidagicha gupuhlash mumkin:

4. 
   Sodda gaplar.
   

Bundaygaplarbirstrukturaasosidan,ya’nibiregavabirkesimmarkazidantashkiltopadi.
Ikkinchidarajalibo`laklaresaanashu 2 markazatrofidajamlanadi.
Masalan: Bog`da bulbul sayraydi.

5. 
   Qo`shma gaplar.
   

Ikki struktura asosidan, ikki predikativ birlikdan tashkil topadi.
Masalan: Bog`da bulbul sayraydi, ko`nglim guldek yayraydi.

6. 
   Murakkab qo`shma gaplar.