Таълим вазирлиги қaрши мухaндислик иқтисодиёт институти

 
15.1.Ижтимоий инженерия моҳияти 
Социологияда илмий асосаланган саволлар ва умумий қайта таълим 
ташкилотларининг машғулотлари ижтимоий инженерияга ёндашиш орқали 
ривожланиш ва ишлатиш билан боғлиқдир. Бундай ижтимоий фаолият 
йўналиш доирасида алоҳида усул ва методлар ишлаб чиқилади ва улар нафақат 
тадқиқот олиб боришга, балки жамият ҳаётидаги актуал муаммоларини ечишда 
фаол қатнашиш имкониятини беради. 
Социология тузилмасида ижтимоий инженерия тўртинчи ташкилий 
блокни ташкил қилади. Агар биз тўртта блокни медицина нуқтаи-назардан 
қарайдиган бўлсак,
 I- 
блок (фундаментал теория) - у одам умумий анатомияси 
II-
блок, (тармоқ социологик теориялар) - одамнинг алоҳида органларини 
ўрганувчи. 
III-
блок, (социологик тадқиқот методлари) - диагностик методлари
IV-
блок (ижтимоий инженерия) - касалликни даволаш усуллари.
«Ижтимоий инженерия» термини биринчи бўлиб Р.Паумнинг «фалсафа 
ҳуқуқига кириш» ишида учрайди (1922). Унинг бу терминига янада аниқликни 
Карл Поппер киритди. У илмий ҳаётга «ижтимоий технология» тушунчасини 
ҳам киритди. Ўзининг фикрларини 30-40 йилларда «Тарих камбағаллиги» ва 

---

86 
«Очиқ жамият ва унинг душманлари» каби ишларида намоён этди. К.Поппер 
«утопийлашган ижтимоий инженерия» ва «босқичма-босқич ижтимоий 
инженерия» ўртасидаги аниқ чегарани кўрсатди. У жамиятни қайта 
ташкиллаштириш учун «босқичма-босқич», «юмшоқ» методларига асосланган 
холда таъсир этиш керак, деган фикр билан чиққан. Унинг концепцияси 
маркцистик методологияга, яъни радикал, катта хажмдаги, зўрлаш 
методикаларига қарши қўйилган эди ва ушбу методларни «утопийлашган 
ижтимоий инженерия» деб атаган. Шунинг учун ушбу фикрлари, унинг дунё 
қараши бизнинг мамлакатимизда машҳур эмас эди. 
Поппернинг асосий қаршилиги шундан иборат эдики, катта хажмдаги 
ижтимоий проектларни амалга ошириш учун зўрлашни четлаб ўтиш мумкин 
эмас, натижада, диктатура келиб чиқади. Поппернинг утопийлашган ижтимоий 
инженерияга қарши айтган қуйидаги фикрлари билан танишсак. «Қайта қуриш 
(жамиятни)-бу катта иш (мероприятия) ва кўпчиликка кўп вақтга ноқулай-
чиликни албатта олиб келади. Шунинг учун утопийлашган инженерия 
тарафдорлари кўпгина даъволарни четлаб ўтишга мажбур бўлишади» дейди. 
«Бундан ташқари асосланмаган даъволарни йўқ қилиш, унинг хизмат вазифаси 
бўлиб қолади»
1
. 
Утопийлашган инженерия бутун жамиятни режалаштиришга (рационал 
равишда) даъват этади, лекин хозирда ушбу турдаги режалаштиришни амалга 
ошириш учун бизнинг империк билимларимиз, тажрибамиз йўқ. Ҳозирги 
пайтда катта хажмдаги инженерия учун керак бўладиган социологик 
билимларимиз мавжуд эмас. Аммо тажриба етишмаслиги натижасида кўплаб 
хатоликлар қилиниши мумкин ва бу ҳолатни узоқ ва машақатли жараён билан 
бошқача айтганда, секин-асталик инженерия йўли билан йўқ қилишимиз 
мумкин. Босқичма-босқич инженерияси Поппернинг инсон фаолиятининг 
алоҳида тармоғига, алоҳида ташкилотларга, институтларга тегишли бўлган 
оддий ижтимоий проектларни амалга оширишни кўзда тутади. Мабодо ушбу 
проектларидан бири «синса» ундан кўриладига зарар катта ижтимоий 
муаммоларни келтириб чиқармайди. 
Россияда ижтимоий инженерияга ёндашув оҳирги юз йилликнинг 20 
йилларида кириб кела бошлади ва Ростов, Берштейн, Керженцева номлари 
билан боғлиқ ва 60-йиллар ўрталаридан ижтимоий инженерия фаолияти, 
усулларини ривожлантириш борасида қуйидаги йўналишларда ишлар олиб 
борилди: 
− 
ижтимоий режалаштиришнинг назарияси ва аҳамияти; 
− 
регионлар, жамият ҳаёти, тармоқлар бўйича комплекс дастурлар ишлаб 
чиқилиши (70-йиллар); 
− 
ижтимоий проектлаштириш (ЭВМ - 70-80 йиллар); 
− 
бошқарув ва бошқа турдаги маслахатлар (80-йиллар); 
− 
инновацияларга асосланган ўйин техник фаолиятлар, қийин ижтимоий 
муаммоларни ечиш учун ақлий фаолият жараёнларини ташкиллаштириш (80-
йиллар). 
1
Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.1. Москва, 1992. С.202-204. 

---

87 
Демак, 
юқоридан 
келиб 
чиққан 
холда, 
социологиянинг 
иженерийлаштириш функцияси- асосий функция. Уни амалга киритилиши 
фаолият субъектларига илмий асосланган бошқарув қарорларини бериш ва 
ташкил қилишда намоён этади. Ижтимоий инженерияга ёндашув чуқур тахлил 
асосида ижтимоий реалликни ташкил этиш, жаҳон тажрибаси даражасида 
ижтимоий проект-ларини кўриш имконини беради.
Ижтимоий инженерия фаолияти кетма-кет мантиқий боғланган 
жараёнлардан иборат бўлади: 
− 
реал мавжуд бўлган объектив диагностика; 
− 
ижтимоий башоратлаш; 
− 
ижтимоий конструкцияларни моделлаштириш ва экспери-ментлар 
ўтказиш янги ҳолатдаги ижтимоий проектларни ишлаб чиқиш; 
− 
проектга монанд ижтимоий режалаштириш; 
− 
инновациялашга ижтимоий технологиялар ёрдамида проектни амалга 
ошириш; 
− 
бошқарув социологияси. 
Ижтимоий диагностика воситалари ижтимоий объектларнинг ҳолатини 
баҳолашга йўналтирилади. Социологик диагностикани одатий социлогик 
тадқиқотдан асосий фарқи шуки, тадқиқот объект ҳақида янгилик яратиш, 
диагностика эса объект ҳолатини тавсифлаш ва унинг ҳатти-ҳаракатини 
башоратлаш. Объектни тавсифлаш умумий холатда олиб борилади. Шундай 
диагностикани асосий мақсади, ўрганилаётган объектни самарадорлигини 
ошириш ҳисобланади. Бу бошқарув муҳитини ижтимоий диагностикасини 
қўллаш орқали тушунилади.
Ижтимоий инженериянинг асосий методларидан бўлиб, ижтимоий 
проектлаштириш методи ҳамда башоратлаш методи ҳисобланади. 
Ижтимоий башоратлаш қуйидаги взифаларни амалга оширади:
 
Ориентирлик вазифаси, ижтимоий объектнинг реал ривожлантириш 
тенденциясини аниқлайди. 
 
Норматив функция проектнинг эҳтиёжини аниқлаш ва уни қўллаш 
имкониятини баҳолаш. 
 
Огоҳлантирувчи вазифа, ўрганилаётган тизимнинг камчиликларини 
тавсифлаб бериш. 
Ижтимоий прогнозлаштиришни вақт бўйича тавсифларга бўлиш мумкин: 
 
1 йилгача - оператив башоратлаш; 
 
1 йилдан 5 йилгача - қисқа муддатли башоратлаш; 
 
5 йилдан 15 йилгача - ўрта муддатли башоратлаш; 
 
30 йилдан юқори - узоқ муддатли башоратлаш