Таълим вазирлиги қaрши мухaндислик иқтисодиёт институти

Тўртинчи инқилоб капитализмнинг пайдо бўлиши ва Европа 
цивилизацияси индустриал тараққиётининг бошланишига тўғри келди. Саноат 
инқилоби шуни исботладики, бошқарув функцияси ҳам молиявий ёки 
техникавий каби муҳим экан. 
Бешинчи бошқарув инқилоби янги ижтимоий куч-мутахассис менежерлар, 
бошқарувчилар синфининг келишини ифодалади. У давлатни, моддий ва 
маънавий ишлаб чиқаришни бошқаришда ҳукмрон бўлди. 
Турли замонавий нуқтаи назарлардан ассосий ҳолатларни ажратиб 
кўрсатиш мумкин. Улар ижтимоий менежментнинг у ёки бу илмий мактаблари
асосида ётади. Турли хил илмларни тизимга солиш мақсадида илғор хорижий 
бошқарув мактабларини кўриб чиқамиз.
2.2.
Бошқарувнинг классик мактаблари. 
Бошқарувнинг замонавий илми пайдо бўлиши. Ф.Тейлор номи билан 
боғлиқ. Ўз назариясининг асосий ҳолатларини у «Фабрикани бошқариш» 
(1903), «Илмий бошқарув томойиллари» (1911), «Конгресснинг махсус 
комиссияси олдида кўрсатма» (1912) ишларида кўрсатди. Улар қуйидагиларга
йўналтирилган:
- 
эски, анъанавий иш усулларини алмаштирувчи илмий асоснинг 
яратилиши, унинг ҳар бир элементини илмий тадқиқ қилиш; 

---

15 
- 
ишчиларни илмий мезонлар асосида танлаш, уларни ўқитиш; 
- 
меҳнатни ташкил этиш тизимини жорий қилишда маъмурият ва 
ишчилар ўртасида ҳамкорлик; 
- 
маъмурият ва ишчилар ўртасида масъулият ва меҳнатни тенг 
тақсимлаш. 
Тейлор 
тизимининг 
асосида 
алоҳида 
ишчи 
мехнатини 
мувофиқлаштириш, ишлаб чиқариш жараёнини қайта ташкил этиш, 
ташкилотни бошқариш жараёнлари усули ётади. Тейлорнинг айнан мана шу 
тизими саноат корхоналари ишида кенг қўлланилмоқда.
Тейлор тизимини ташкил этувчи ташкилотда ишчини алоҳида мехнатини 
мувофиқлаштириш ва ишлаб чиқаришни қайта ташкил этиш ташкилот меҳнати 
ва бошқарувнинг умумий тамойилларини ишлаб чиқишдан бошланган. 
Классик мактабнинг яна бир вакили А.Файольдир. У ўзининг «Умумий ва 
саноат маъмурияти» (1923) китобида маъмурият фаолияти таҳлилига умумий 
ёндашувни ишлаб чиқишга ва бу асосда маъмурийлаштиришнинг қатъий 
мажбурий тамойилларини шакллантиришга ҳаракат қилди. Унинг 
таъкидлашича, бошқариш - тасарруфда бўлган барча ресурслардан максимал 
имкониятларни ишга солиб, корхонани унинг мақсади сари етаклаш. Файоль 
фикрича, маъмуриятлаштириш бошқарувнинг бир қисмини ташкил этиб, ўзида 
янада кенгроқ ишлаб чиқариш, тижорат, молия, кредит, бухгалтерия ҳисоби ва 
маъмурий вазифалар ўаолиятиниакс эттиради. Файоль маъмурий вазифаларни 
таҳлил қилар экан, у 5та элементни: режалаштириш, ташкилот, назорат 
мувофиқлаштириш ва олдини кўриш элементларини белгилаб берди.
Файоль маъмурий фаолият тамойилларини ишлаб чиқди. Улар: 
меҳнатнинг тақсимланиши, хокимият, интизом, бошчилик якдиллиги, 
индивидуал
манфаатларнинг умумий манфаатларга бўйсуниши, 
рағбатлантириш, марказлашиш, тенглик, ташаббус, корпоратив руҳ. 
Классик бошқарув мактабининг кейинги ривожланиши икки асосий 
йўналишда борди: ишлаб чиқаришни мақбуллаштириш ва бошқарувнинг 
умумий муаммоларини тадқиқ этиш. Бу борада Г.Эмерсон, Л.Урвик, М.Вебер, 
Г.Форд ишларини таъкидлаш лозим.
Г.Эмерсон ўзининг «Унумдорликнинг ўн икки тамойили» (1911) ишида 
корхонани бошқариш тамойилларини кўриб чиқди ва шакллантирди. Эмерсон 
фикрича, бундай тамойиллар қуйидагилар: 
- 
аниқ шакллантирилган бошқарув мақсадлари; 
- 
ҳар бир янги жараёнга истиқболдаги мақсадларни ҳисобга олган 
ҳолда соғлом фикр нуқтаи назаридан ёндашув; 
- 
мувофиқлаштирувчи маслаҳат; 
- 
интизом; 
- 
персоналга ҳаққоний муносабат; 
- 
диспетчерлик; 
- 
меъёр ва жадваллар шароитларини нормаллаштириш; 
- 
мукофотлаш. 
Эмерсон бошқарув ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш масалаларини ҳал 
этишда комплексли ёндашув зарурлигини биринчи бўлиб кўрсатди. 

---

16 
Л.Урвик, А.Файольнинг асосий ҳолатларини ривожлантирди ва 
чуқурлаштирди. У асосий эътиборни расмий ташкил этиш тамойилларини 
ишлаб чиқишга қаратди: 
• 
Одамларнинг тузилмага мослиги. 
• 
Махсус ва бош штабни тузиш. 
• 
Ҳуқуқ  ва масъулиятни кўйилиши. 
• 
Назорат кенглиги. 
• 
Махсуслаштириш. 
• 
Аниқлик. 
Саноат 
корхоналарида 
ишлаб 
чиқаришни 
ташкил 
этишни 
мукаммаллаштириш билан Г.Форд шуғулланган. У Ф.Тейлор тизимидан 
фойдаланишда олға қадам босди ва уни кенг ишлаб чиқаришда қўллади. Шу 
мақсадда Форд кўйидаги бошқарувни ташкил этиш тамойилларини қўллади: 
• 
Бутун ишлаб чиқариш жараёни, унинг поғоналари ва алоқаларини 
аниқ режалаштириш ва ҳисоб-китоб; 
• 
Иш шароитларини режалаштириш ва ҳисобга олиш; 
• 
Ҳом ашё, материаллар, механизмлар, ишчи кучи тайёрлаш; 
• 
Ишлаб чиқаришни стандарт технология бўйича амалга ошириш; 
• 
Ишлаб чиқаришни мукаммаллаштириш йўлларини доимо излаш;