Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети
Ўзбекистон иқтисодиётини институционал ривожлантириш
Download 3.11 Mb. Pdf ko'rish
|
BAQhnrugd91qjgT6PUsR
|
17.3 Ўзбекистон иқтисодиётини институционал ривожлантириш
йўналишлари Ўзбекистон мустақиллигининг дастлабки йилларидан бошлаб босқичма– босқич амалга оширилган иқтисодий ва институционал ислоҳотлар жараёнида мамлакатимиз ижтимоий–иқтисодий ҳаётида мутлақо янги институтлар яратилди. Шу билан бир вақтда жамият ва хўжалик фаолиятини юритиш ҳамда ривожланишини белгилаб берувчи расмий қоидаларни ўз ичига олувчи институционал муҳит шаклланди. Шаклланган институционал муҳит Ўзбекистон иқтисодиёти ривожланишини белгиловчи умумий институционал модел сифатида мулкчилик, ишлаб чиқариш ва тақсимот муносабатларига ҳамда янгича бошқариш тизимини барпо этилишига кучли таъсир кўрсатди. 94 Олейник А. Издержки и перспективы реформ в России: институциональный подход//Мировая экономика и международные отношения. 1997. № 12; 1998. № 1. 223 Натижада мамлакатимиз иқтисодий ривожланиши босқичма–босқич барқарорлашди ва юқори иқтисодий ўсиш суръатлари таъминланмоқда. Шу билан бир қаторда, ушбу йўналишда ҳал этилиши лозим бўлган, ўз ечимларини кутаётган муаммолар, вазифалар ҳам мавжуд. Гап шундаки, ҳар қандай давлат ва унинг иқтисодиёти маълум бир институтлар доирасида фаолият юритади ва ривожланиб боради. Вақт ўтиши билан ўша институтлар ички ривожланиш талаблари ва ташқи омиллар таъсири остида “эскиради”, улар тараққиётга тўсиқ бўлиб қолади. Шундай ҳолатларда мавжуд институтлар ва институционал нормаларни такомиллаштириш ёки улар ўрнига янгиларини киритиш лозим бўлади. Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, мамлакатимизда ўтган 2016 йилдан бошлаб Ўзбекистон Президенти Ш.Мирзиёев Фармонлари, Қарорлари орқали Хусусий мулкчилик, кичик бизнес, корпоратив бошқариш ва бошқа бир қанча йўналишларда институционал нормалар ҳамда меҳанизмлар такомиллаштирилди ва янги институтлар жорий қилинди. Институционал нормалар ва механизмлар иқтисодий ривожланишга таъсир этувчи омиллар самарадорлигини оширишга асос яратиши билан бирга, узоқ истиқболда иқтисодий ўсишга шароит очиб беради. Институционал муҳитни шаклланиши билан боғлиқ муаммолар ҳамда институционал чекловларни юзага келиши иқтисодий ривожланиш имкониятларини пасайтиради. Шуларни ҳисобга олганда мамлакатда шаклланган институционал муҳит сифатини иқтисодий ривожланишга ҳамда институционал ўзгаришларни иқтисодий ўсишга таъсирини баҳолаш ҳамда барқарор иқтисодий ривожланишни рағбатлантирувчи институтлар таркибини ва механизмларни такомиллаштириш зарур ҳисобланади. “Ҳаракатлар стратегияси”да давлат ва жамият қурилиши тизимини такомиллаштириш бўйича 7 та янги қонун қабул қилиш, 15 та амалдаги қонунларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш орқали давлат ва жамият бошқарувига янги институционал – ҳуқуқий нормалар киритилади ҳам мавжудлари такомиллаштирилади. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда шаклланган, кундалик ҳаётда фойдаланилаётган, айрим ноқулай, такомилига етмаган институтлар мамлакатимиз иқтисодиётини янада барқарор ривожланишига ҳалақит бераётган тўсиқлардан ҳисобланади. Қайсиким улар орқасида яшириниб турган аниқ таркибга эга, мутаносиб, қарама–қаршиликларсиз институтлар мавжуд, ана шундай институтлар иқтисодий ўсишга янги туртки беради ҳамда ўзаро иқтисодий муносабатларни тезлаштиради ва соддалаштиради, халқаро майдонда Ўзбекистон обрўсини оширади. Ҳар қандай янги институт ёки институционал нормалар, қоидалар тезда пайдо бўлмайди, ёки уларни амалга киритиш бирдан юз бермайди. Аксинча, айрим институтлар қанчалик жозибали бўлмасин, уларни қонунчиликка киритиш ҳамиша ҳам мақсадга мувофиқ ҳисобланмайди, ёки бундай ҳаракат ривожланишга тўсиқ бўлиб, мавжуд институционал мутаносибликни бузиши мумкин. Шуларни ҳисобга олганда, Ўзбекистонда “Ҳаракатлар стратегияси”ни босқичма–босқич амалга ошириш тамоилларига амал қилган ҳолда, ўзини 224 оқлаган институционал механизмларни ривожлантиришнинг стратегик мақсадларга мувофиқ такомиллаштириш талаб этилади. Шу нуқтаи назардан, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев Фармонлари, маърузалари ва чиқишларида белгилаб берилган барқарор иқтисодий ривожланишни қўллаб–қувватлашнинг устувор вазифаларини амалда ижросини таъминлаш билан боғлиқ йўналишларда тадқиқотлар бажарилиши лозим. Институционал нуқтаи назардан, давлатнинг асосий функцияларидан бири – бу мулкчилик ҳуқуқини ҳимоя қилишдир. Хусусий мулк – иқтисодий рақобатни ҳаракатга келтирувчи асосий куч ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан хусусий мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва шартномалар бажарилишига давлат кафолатининг институционал механизмларини такомиллаштириш зарур. Чет эл инвестициялари ва инвесторларини ҳимоя қилиш, турли тадбиркорлик шакллари ривожланишини қўллаб–қувватлаш ва уларни рағбатлантириш институтлари, институционал нормалари ҳамда механизмлари шулар жумласига киради. Рақобат шароитида иқтисодий ўсиш кўп жиҳатдан трансакциялар бажарилишига ва улар учун сарфланаётган харажатларга боғлиқ ҳисобланади. Ушбу муаммо юзасидан амалга оширилаётган тадқиқотлар назарий таснифга эга бўлиб, улар иқтисодий ривожланишнинг трансакция харажатларининг амалий жиҳатларини ҳисобга олмаган. Шу нуқтаи назардан макро ва микро даражада давлат ва бозор тузилмаларида трансакция харажатларини оптималлаштиришнинг институционал омилларини баҳолаш ва тавсиялар ишлаб чиқиш зарур. Иқтисодий ўсишни барқарор суръатларини таъминлашнинг ўтган йилларда тўпланган тажрибаларидан келиб чиқиб, иқтисодиётнинг реал сектори тармоқларида меҳнат унумдорлигини ошириш учун бошқариш усулларини такомиллаштириш зарур. Мамлакатимизда ЯИМ ҳажмини оширишнинг прогноз вариатлари ташқи шароитларга боғланмаслиги, инерцион хусусиятга эмас, балким инновацион - инвестицион тавсифга эга бўлиш ҳамда тегишли давлат ва нодавлат идоралари иши самарадорлигининг асосий мезонига айланиши керак. Иқтисодиётнинг базавий тармоқлари, айниқса саноат ва қишлоқ хўжалигида иқтисодий ўсишни ресурслардан фойдаланишни кенгайтириш ҳисобига эмас, балким сифат жиҳатда такомиллаштириш ҳисобига эришиш лозим. Ўзбекистонда ЯИМ ҳажмини 2030 йилга бориб 2 мартага ошириш сиёсатининг муҳим йўналиши сифатида хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни устувор ривожлантиришни ажратиш лозим. Шуни ҳисобга олиб, “Ҳаракатлар стратегияси”да белгиланганидек, кичик бизнеснинг янги субъектларининг пайдо бўлиши ва ривожланишини ҳар томонлама рағбатлантириш, кичик бизнес нуфузини ошириш, уларни қўллаб-қувватлашни фаоллаштириш ҳамда ҳимоя қилишнинг институционал нормаларини янада такомиллаштириш зарур. |
