Talim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Yodda saqlang! 
 
Taqqoslashning maqsadi yuqori va past darajali madaniyatlarni 
o‘rganish va har bir madaniyatni tarixni o‘zgartira olishdagi roli 
haqida maqtovga sazovor bo‘lganlarini aniqlash g‘oyasidir.  
 
Barcha insonlarning tarixi ham hamma tarixlar singari bir xil 
emas degan tanqidiy fikr mavjud. Matnlar yaratishning eng oson yo‘li 
ular uchun maxsus imkoniyatlarga ega joy yaratishdir. 
Shuningdek “UMUMIY TARIXIY LOYIHA” kitobida 
Norshestern va Illinois universitetlariga 1957-yilda asos solinganligi 
aytib o‘tiladi. L.S.Stavrions (U Uchunchi dunyo nazaryasi 
                                                 
1
 Allardyce G., Toward World History: American Historians and the Coming of 
the World History Course, in  
“Journal of World History”, 1990, 1, 1, pp. 23-76. 
Jahon tarixida 
aniqlik va 
yondashuv 

 
 
12
yuksalishi deb atalgan kitobning birinchi asl nusxasini chop ettirgan 
va bu kitob birnecha marta qayta nashr qilingan va shu kitobning 
asoschisidir.) Amerikaning oily o‘quv yurtlarida tashqi dunyo haqida 
yetarlicha bilim berilmayotganligi haqida yozgan. 
U hududlarni o‘rganish haqida yetarlicha asos ko‘rsatmagan. 
Chunki bu Sharq odamlarining “Ularning o‘zini muammosi” degan 
iborasidan foydalangan. Shuning uchun Stavrians haqiqiy olam 
shumul manzarani toppish va uni haddan tashqari rivojlantirishga 
harakat qilgan.  
Jahon tarixi haqida yetarlicha ma’lumotlar mavjudligiga 
qaramasdan,  Arnold Toynbi va  Osvald Shpengler tarixiy hududlar 
va davriy ma’lumotlar yetarli emas va ular albatta aniq emas deb 
hisoblagan.  
A. Toynbi birinchi marta katta auditoriyar uchun o‘ziga xos 
yuqori instrukturali qiziqarli mavzularni kashf etgan. Ayniqsa 
D.C.Samurvillining 6 tomli 1957-yilda nashr qilingan “O‘qitishning 
tarixi”  nomli kitobi Toynbining juda ham mashhur qildi. U 
an’analarning har qanday muammosining har qanday shakliga yuqori 
darajali ko‘rsatmalar beraoladi. Bu usulning qisqartirilgan birinchi 
dekadasi 300.000 nusxada dastlab Amerika Qo‘shma Shtatlarida va 
Buyuk Britaniyada nashr etilgan. Lekin hali ham izchil bo‘lmagan, 
g‘oyib bo‘lgan va xato bo‘lgan ma’lumotlar va yana jahon tarixiga 
falsafiy qarashlar tarixchilar, siyosatshunoslar va 
jamiyatshunoslarning taxminiy tasdig‘ini topmagan fikrlari bor.  
Jahon tarixining xato ko‘lankasi ayrim maktablarda mutlaq xato, 
puxta o`ylanmagan, va noprofessional shakllari o‘rgatilmoqda.  
Toynbi  va Shilliam Neilni o‘ziga maftun qilgan kitob 
“Sharqning yuksalishi”  kitobidir. Unda o‘sha davr zamonasining 
haqiqiy qiyofasi butun dunyo bo‘ylab mahalliy va professional 
tarixchilar tomonidan o‘rganilgan. Mc Neil Toinbining global 
qarashlarini inkor etib, uning aniqlangan sivilizatsiyalarga yaqin 
bo‘lgan yangi ta’limotni taklif etgan. 
Toinbining qarashlari asosida Mc Neil shuni tushunib yetganki: 
sivilizatsiyalar madaniyat sari yo‘l ochadi
1
. 
                                                 
1
 P. Manning, Navigating World History, 1st ed., New York 2003, p. 3; Id., 
William H. McNeill: Lucretius  

 
 
13
Uning muhimligi shundaki jahon tarixida sivilizatsiyalarning 
o‘tginchiligini ochib beradi. U bunda Batrik Manning so‘zidan 
namuna keltiradi, ya’ni: “botqoqlarning arashlashganligi to‘g‘risida 
yani bu aralashma ibora, so‘z va hamkorlikdir”. Bu ayniqsa 
Amerikada Mc Neilning g‘oyalari Sovuq urush davrida yaxshi samara 
bergan. Mc Neil 25 yil davomida Sharqning yuksalishi tarixi urushdan 
keyingi Impirialistik kayfiyatlar tasvirlangan. 
Sarlavha taqdimotlari paytida McNeillning global qarashlari 
o‘tmishni tushunish lekin markaziy va hukmron harakatlanuvchisi 
kabi g‘arb prizmasini bog‘ladi. Bu o‘sha paytda o‘sha yerda boshqa 
tahlilchi an’analar ham mavjud bo‘lganligini bildiradi. Janubiy Osiyo 
va Britaniya imperiyasi tarixidagi mutaxassis Tony Ballantyne 
manzaraning muqobil mohiyatini taklif qilgan tarixchilar kattaroq 
hududiy bo‘linmalarni o‘rganayotganini tasdiqlaydi.  
Islomshunoslik bo`yicha nufuzli amerikalik tarixchi Marshall 
G.S.Hodgsonning tadqiqot ishi bu nuqtadagi o‘ziga xos muhimlikni 
ifodalaydi.  Hodgson dunyo tarixini yevrosentrizmga qarshi chora 
sifatida tushundi. McNeillning ishida o‘g‘li bilan hamkorlikda 
yozilgan “Inson to‘ri” (2005-yil) kitobida joylarda aloqalar bilan 
madaniyatlar oxir-oqibat almashganligini ekologik tarix bilan 
tasdiqlaydi. Allaqachon qayd qilinganidek, bu istiqbol endi zamonaviy 
jahon tarixida asosiy yondashuvlardan birini tashkil etadi. Shubhasiz 
dunyo tarixchilari faqat bitta misol yoki aniq metodologiyadan 
foydalanmaydilar. Shunga qaramay bu metodologlar o‘rtasida 
umumiy ziddiyatni keltirib chiqarishi mumkinki, taqqoslashlar va bu 
yo‘naltirilgan aloqalarni yaratadi. O‘xshashliklar va farqlarni 
oydinlashtirish uchun turli xil Sharoitlar yoki muhitlarda paydo 
bo‘lishi ikki va undan ko‘proq bo‘linmalarni solishtiruvchi metod 
hududiy, milliy, transmilliy va dunyo tarixi uchun muhim bo‘ladi. 
Qiyosiy tarix 1958-yil iqtisod tarixchisi Silviya Trap tomonidan 
topilgan “Jamiyat va tarixdagi qiyosiy ta’limlar” jurnali kabi doim 
olamshumul bo`lgan emas. Allaqachon qiyosiy ta’limotlar oila, 
turmush qurish, oziq-ovqat, dinlar, ba’zi tildagi jinslar va uzun atamali 
iqtisodiy o‘sishni o‘z ichiga oluvchi bir qator mavzularda yozilgan. 
Aloqalar va ta’sirlar namunasi qo‘shiluvchi murojaatlarni va taraqqiy 
                                                                                                                                                         
and Moses in World History, in “History and Theory”, 2007, 46, 3, pp. 428-425, 
esp. p. 428. 

 
 
14
konsepsiyalarning foydalanishlarini o‘z ichiga oladi. Savdo 
munosabatlarini rivojlantirish va kapitalizm yuksalishi kabi hodisalar 
tez-tez olamshumul tarixiy o‘zgarishlar va trendlarni tushunish uchun 
ishtirok etiladi. Albatta fransuz “Annales” tarixchi Fernan Brandel 
uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni muhimligini ta’kidladi. 
“Annales” turli xil tadqiqot shakli, va oddiy odamlar hayotiy 
holatlarda qaratilayotgan iqlim, demografik, savdo, qishloq xo‘jaligi, 
transport va fikr kabi mavzulari bilan yozuvchi joriy maktabni 
rag‘batlantirdi. Tahliliy tarix va har xil tartiblar o‘rtasidagi to‘siqlar 
sinishida yo‘naltirilgan muammoda Brandelning e’tibori dunyo tarixi 
uchun boshqa murojaatlari bilan aloqasi juda ko‘p edi. 
Sotsiolog  Emanuel Valeyshteyn qarashlariga ko`ra, boshqa bir 
integratsion yondashuvni ilgari surgan bu dunyo tizimi yaratilishida 
tarixdagi qonuniyat sabab bo`lgan. Valeyshteyn  “Dunyo”  larning 
tahlil tuzilishiga iqtisodiyotni yo‘naltiruvchi g‘oya sifatida qabul 
qilgan edi. Dunyo bir butun deb tasvirlagan va subregionlarga 
bo‘lingan. Xuddi uning o‘zagi perefiriyasi va yarim perefiriyalarga 
bo`lib aniqlashtirishgan. Yevrosentrik g‘oya bo‘la turib bu ikki xil 
aloqalar va qarama qarshi masalalar qattiq tanqid qilingan edi. 1980-
yillarda va 90-yillar boshlarida globalalizatsiya dunyo jarayonlari va 
rivojlanish bosqichlarini tushunishi uchun ahamiyati sifatida paydo 
bo‘lgan. U shuningdek dunyo tarixiga amaliy ta’sir etgan. Garchi 
o‘sishda “Global” konsepsiyasi uzoq ildizga ega. 90-yillarda “global 
ong” yanada mustahkamroq bo‘lib borayotgandek tuyulgan. Ba’zi ish 
beruvchilar  “yangi global tarix” tasavvuri amaldagi vaqt holatini 
huddi o‘zaro tartib metodologiyasi deb ta’kidlashgan. Oldinlari tor 
fikrlar tushunchasining asosiy qismi edi va ilgarilari dunyo tarixchilari 
ochiqcha e’tirof etishganki tor fikrlaydigan ahmoqlardan qochishga 
intilishgan. Bu yevrosentrik dunyoqarash edi. Tarixchi Obrayn
1
 
London iqtisodiyot maktabining global iqtisodiy tarix mutahassisi 
bo`lib, global tarixni tasvirlagan. “Kengroq va ishonarliroq iddao 
yevrosentrizmning shubhali qamrovsiz birgalikda egallashi 
mumkin”. Bu degani global tarix faqat bir tarafga yon bosadi degani 
emas, ayniqsa Amerika olimlari dunyo tarixiga hukmron zona 
                                                 
1
 P. O’Brien, Historiographical Traditions and Modern Imperatives for the 
Restoration of Global History, in  
“Journal of Global History”, 2006, 1, 01, pp. 3-39, quote on p. 33. 

 
 
15
chiqqanidan beri global tadqiqotning ayblov nuqtasi sifatida tarixning 
metropolitan shimolga haddan tashqari bo‘ysunishini ta’kidlashgan va 
tashqi ovozlarga ko‘zlarini yopadilar.  
“Global tarix” jurnalida Patrik Obranining qarashlari juda ko‘p 
yangiliklar va global tarixning tuzatuvlarini ta’kidlashgan. 
Globallashgan dunyo milliy, diniy, hududiy-etnik odatlardan voz 
kechishga undaydi. Dunyo tarixi va global tarix bo‘rttirib 
yuborilmasligi kerak. “Dunyo tarixi” jurnali dunyo tarixi 
assotsiatsiyasining rasmiy jurnaliga aylanib 90-yillarda boshlab 
“Dunyo tarixining yangi forumi” deb ijobiy nomlana boshlangan. 
Dunyo tarixchilari rivojlanib biologiya, geologiya, pomotologiya, 
arxeologiya ijtimoiy fanlar va lingvistik va adabiyotga oid fanlardan 
juda keng ilmiy metodologiyalarini qo‘llashdi. Sivilizatsiyaga 
o‘xshagan konseptsiyalar qadimiy dunyo tarixida muhum rol 
o‘ynagan bo‘lib, lekin haligacha chuqur tadqiq qilinmagan. Yaxshi 
misol sifatida Filippe Fermonduning fikricha sivilizatsiyalar atrof 
muhitning bir turidek o‘rganilib, u “turlar va borliqning qolgan 
qismi” o‘rtasidagi aloqador deydi. 
XX-asrning oxirgi 20-yillarida dunyo 
tarixida ulkan o‘zgarishlar ro‘y berdi. 
Jumladan: rivojlanish jarayonini yangicha ko‘rinishda tashkil etilgan 
tashkilotlar va chop etilgan jurnallarda ko‘rish mumkin. 1982-yil 
tashkil etilib 1990-yilda o‘z faoliyatini boshlagan Amerika dunyo 
tarixi tashkilotidan boshqa 2002-yil tuzilgan Umumyevropa tashkiloti 
va global tarixi ENIUGH tashkiloti ham bor. ENIUGH
1
 komporativ 
jurnalini nashrdan chiqardi. 2008-yilda dunyo tarixi Osiyo 
uyushmasiga asos solingan. Yuqorida aytib o‘tilgan “Dunyo tarixi” 
jurnali va global tarix jurnalidan boshqa global tizimlar “Transmilliy 
jarayonlar jurnali”,  “Dunyo tarixi aloqasi” asoslangan “Internet” 
2003-2004-yillarda “Dunyo tarixi” uyushmasining rasmiy nashriyoti 
bo‘lib qoldi. “Globalizatsiya”  (2004-yil)  “Global o‘qish”  (2006-
yil)lar bo‘lgan.  
Global va dunyo tarixida qiziqishning o‘sishi oddiy muvaqqiyatli 
voqea emas. Dunyo tarixi kurslari Amerikada mashhurligiga qaramay 
                                                 
1
 ENIUGH is a transformation of the earlier Karl-Lamprecht-Gesellschaft, an 
affiliate of the World His - 
tory Association. 
Dunyoning rivojlanishi 
va global tarixi 

 
 
16
unda o‘zaro bog‘liq biroz tugallangan programmalar mavjud. 
Hozirgacha dunyo tarixidagi nashriyotlar universitetlar va dastlabki 
o‘qishning dastlabi bosqichlarida ham foydalaniladi. Keyin 
universititetlar uchun dunyo tarixi rejalariga qarshi AQSh senatidagi 
saylovlar o‘ziga tortishi bilan birga, kamsitishlarni ham yuzaga 
keltiradi shuningdek tarix ta’limi to‘g‘risidagi munozaralar ham 
yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. 
Bir tomondan olamshumul vaziyatlarni anglash maqsadi o‘ziga 
xos tarixning muayyan darajasida yo‘q bo‘lishni anglatuvchi milliy 
yoki hududiy markazning butunlay yo‘q bo‘lishidan biroz 
tashvishlanishga sabab bo‘ldi. Boshqa tomondan dunyo tarixidagi 
tortishuvlar dunyo tarixidagi tortishuvlar dunyo tarixidagi siyosiy 
ahamiyat va yevropalashish uchun davom etadi. Dunyo tarixidagi 
noto‘g‘ri tushunchalarni tanqid qilish koloniyalashtirish 
nazariyachilari, antropologlar va ijtimoiy izlanishlarini ham befarq 
qoldirmadi.  Heather Sutherland Indoneziya tarixi bilimdoni 2007-
yilda dunyo tarixining falsafiy maydoni ustida muzokaralar olib 
boorish judayam zarurligini ta’kidladi. U aytdiki dunyo tarixchilari 
koloniyalashtirish g‘oyasini ilgari surgan holda mavzu va 
tushunchalarni ishlatilishi g‘arb tarixida xalq davlatchiligiga o‘xshab 
chuqur ildiz otgan. Bu muzokaralar 1950-1960-yillar boshidagi Osiyo 
tarixini g‘arbiy ilmiy tarixiy an’anaviy ustunligi va mustamlakachi 
boshliqlar tomondan yozilgan ko‘plab noto‘g‘ri tushunchalar asosida 
yozish umuman imkonsiz ekanligi haqidagi tortishuvga o‘xshab 
ketadi. Bu esa hamma joyda tarixiy an’ananing umumbashariy yoki 
xususiyatini va ilmiy mantiq an’analari va na’munalarinining 
o‘sishiga yaratilishiga imkon berdi. Dunyoning tarixiy jurnallarida 
Xitoy tarixi va kommunizm bo‘yicha mutaxassis Arif Dirlik dunyo 
tarixining rivojlanishi tarixchilar tomonidan yozib borilishi zarurligi 
haqidagi fikrlarni nashr ettirdi
1
. Dunyo tarixi taraqqiyotning umumiy 
rivojlanishini va farqlarini, birdamlik va tarqoqlik, bir biriga o‘xshash 
va kelib chiqishi jihatidan har xil odatlarni tushuntirishi zarur. Balki 
oxirida qisqacha xulosa bilan nemiz tarixchisi Jurgan 
Osterhamelning Xitoy tarixidan ham dunyo mustamlakachilik va 
                                                 
1
 A. Dirlik, Performing the World: Reality and Representation in the Making of 
World Histor(ies), in ”Jour- 
nal of World History”, 2006, 16, 4, pp. 391-410. 

 
 
17
dunyo miqyosidagi qarashlarini aytib o‘tish mumkin. Uning XIX-
asrda yozilgan monografiyasini xursandchilik bilan qarshi olishdi. 
(Dunyoning qayta tuzilishi, 19-asrning tarixi.) u 19-asrning uzoq 
davom etgan birlashgan istiqbolli foydalarini tahlil qildi:  
1. Samaradorlikning assimetrik oshib borishi 
2. O‘zgaruvchanlik 
3. Assimetrik ma’lumotlarni siqish 
4. Teng huquqlilik orasidagi keskinlik va iyerarxiya 
5. Ozod qilish.  
Bular hammasi kelajagimizni qurshab olgan odatda oldingi 
davrdagi tarixni tasvirlash birinchi o‘ringa qo‘yiladi, qaysiki 
sanoatlashtirish, urbanizatsiya jarayonlari, milliy davlat va 
imperiyalarning bumyod etilishi kabi… 
 
 
 
Globalizatsiya atamasi 1980-yillar ohiri 1990-yil 
boshlarida dolzarb mavzuga aylandi. Ko‘pgina 
tarixchilarning ta’kidlashicha, dunyo miqyosida 
uning paydo bo‘lishi bir qancha oldinroqqa borib 
taqaladi. Keyingi bobda tarixchilarning globalizatsiya bo‘yicha 
qarashlari tahlil qilinadi. Xo‘sh bu baxslar tarix fani uchun qay 
darajada ta’sir ko‘rsatgan? E’tibor ikki masalaga qaratiladi: 
birinchidan, tarixchilarning tabiat haqidagi va undagi jarayonlarning 
fikrlarining tarixdagi ro‘li. Ikkinchidan global o‘zgarishning tarix 
uchun axamiyati va aksincha tarixchilarning globallashuvdagi vazifasi 
nimadan iborat ekanligi. Globallashuvni taxlil qilish yangi tarixiy 
izlanishlar qilishga olib keldi. Shuningdek, izlanishlar davrida mavjud 
sxemalar yuzasidan ikkilanishlar yuzaga kela boshladi.Tarixchilarning 
ushbu global o‘zgarishlar haqidagi nazariyalari hamda 
madaniyatlararo aloqalar haqidagi fikrlari muhokama qilinishi va 
o‘rganib borilishi lozim. 
“Globalizatsiya” so‘zini “World cat.org” dunyodagi eng katta 
raqamli kutubxona katalogiga kiritsangiz, izlashlar natijasi 131-534 
raqamlarini ko‘rsatadi. Britaniyaliklarning fikricha inglizcha 
“globalizatsiya” 170 dan 332 reyting ko`rsatkichlariga yetgan. 
Bugungi kunda Globalizatsiyaning avvaldan mavjud bo‘lganligini 
Globalizatsiya 
tarixchilar uchun  
o‘rganish  
maydoni 

 
 
18
faktlarsiz tasavvur qila olmaymiz. Uning dunyo miqyosida 80-yillar 
oxiri 90-yillar boshlarida tarqalganligini bilamiz. Globalizatsiyani 
avvaldan mavjudligini tasavvur qilmasakda u mavjud edi. Bugun 
globalizatsiya ommaviy axborot vositalarida: gazeta, jurnal, kino, 
kitob va internet saytlarda dolzarb mavzuga to‘g‘rirog‘i u “ahamiyatli 
darajaga” aylandi va bu termin ommaga tez yoyildi. 
 Globalizatsiya jarayonida undan ko‘p jihatlar va tahlillar kelib 
chiqadi. Shuning uchun u haqida birgina tahlil tizimida fikrlash 
yaramaydi. Globalizatsiya tushunchasidagi dolzarb masalalardan biri 
davlatlararo munosabatlarni rivojlantirish va turli darajadagi xalqaro 
munosabatlarni yo‘lga qo‘yish. Xozirga qadar ushbu tajribaga turlicha 
qarashlar va tahlillar bo‘lgan. Jahondagi va davrlardagi ijtimoiy 
o‘sishlarni, siyosiy, iqtisodiy, madaniy aloqalardagi o‘zaro 
bog‘liqliklarni misli ko‘rilmagan darajada qisqartirib ko‘rsatilgan. 
Yozuvchi bu holatlarni normal deb hisoblagani bilan, dunyoning ba’zi 
nuqtalaridagi insonlar globalizatsiya haqidagi bu qarashlar turlicha 
fikr yuritishga undaydi deb hisoblaydi. Ayniqsa globalizatsiyani 
uyushmalar erkin g‘oyalar va qadryatlar haqida emas e’tiroz berishadi.  
 Sotsiolog Malkolm Uoters
1
ning 1995-yil globalizatsiya haqidagi 
chop etga kitobida globalizatsiya ijtimoiy jarayon sifatida fikr 
bildirgan: ya’ni globalizatsiyaning asosiy elementlari bu insonlarning 
ongli o‘sishi bo‘ldi. Uning fikricha insonlarning ongi ijobiy va salbiy 
bo‘lishi mumkun. Masalan pessimistlar bir madaniyat bn boshqasi 
qo‘shili natijasida ikki madaniyat ham yo‘qolib ketishidan qo‘rqishsa, 
optimistlar buni o‘zgacha baholashadi. Ya’ni madaniyatlarning 
qorishishi xalqlarning rivojlanishiga, gullab-yashnashiga ijobiy ta’sir 
ko‘rsatadi deb o‘ylashadi. Kimning qanday qarashidan qat’iy nazar 
globalizatsiya butun dunyodagi insonlarning bugungi hayotida turli 
jarayonlarda katta ahamiyatga ega bo‘lmoqda. 2007-yil may oyidan 
2010-yil mart oralig‘ida ushbu video portalga 166 milliondan ortiq 
videolar yuklanganligi ta’kidlanadi. Sport va san’at sohasidagi 
yangiliklar internet bo‘ylab tarqalishini shubxasiz aytish mumkin. Bu 
ko‘rinishdagi ommaviy axboroy vositasining raqamli tarqalishi 
hayotning barcha jabhalarida o‘z aksini ko‘rsatmoqda. Shuningdek, 
tarixiy izlanishlarga, internerda mavjud manbalarning o‘ishiga, 
                                                 
1
 M. Waters, Globalization, London1995, p. 5. 

 
 
19
izlanishlar uchun kerakli forumlar olishda, intelektual fikr 
almashishga ham ta’sir ko‘rsatadi.  
Xo‘sh hozirgi kunda globalizatsianing imkoniyatlari 
cheklanganmi? Yo‘q, bugungi zamonaviy globalizatsiyani ilgarigi 
aloqa modeli bilan taqqoslash mumkin, undan tashqari butun dunyoni 
anglash yangilik emas. 1924-yil Millatlar Ligasining kotibi Maksvell 
Garnettning yonganidek
1
  “telefon, samolyot va simsiz tarmoqlar”, 
“kavsharlangan dunyo” ya’ni butun dunyoni bog‘lovchi vositadir. 
Aynan shu yerda ish sifati va jarayoni aniq bo‘lmasa ham tarixchilar 
globalizatsiyani o‘rganishda katta hissa qo‘shdilar.  
Kelajakda globalizatsiya jarayonlarini muhokama qilish vaqtida 
tarixchilarni fikrlari va roli tahlil qilinadi. Bu muzokaralar tarix faniga 
qanday ta’sir ko‘rsatadi? Ushbu bobning qo‘llanish ko‘lami 
chegaralangani uchun bu yerda diqqat ikki masalaga qaratiladi: 
Birinchidan, tarixchilarning tabiat haqidagi va undagi jarayonlarning 
tezlashuvi haqidagi fikrlarining roli, ikkinchidan, global o‘zgarishni 
tarix uchun axamiyati va aksincha tarixchilarning globallashuvdagi 
vazifasi nimadan iborat ekanligini aniqlashdann iborat. 
 
  Tarixchilar va globalizatsiya: kelib chiqish va nazariyalar 
haqidagi munozara. 
Afrika tarixi bo‘yicha mutahassis Frederik Kuper global 
tushuncha haqidagi konsepsiyani axlat qutisiga tashlashni hohlardim 
deydi, ammo u o‘zining “kollonialashtirish” haqidagi kitobida 
globallashuv tushunchasida ikki muammo bor deydi: “global”-keng, 
“zatsiya”-qamrovli ligidadr. Kuper
2
ning bu tanqidi avvaliga o‘ta 
ekstremal qarash bo‘lib, bizga Keyt Xenkonning  1940-yildagi 
imperializmning noaniq tizimlariga qarshi fikrlarini eslatadi. 
Xenkonning tanqidlari behuda bo‘ldi, va bu tanqidlar turli 
tortushuvlarga sabab bo‘ldi. Tortishuvlarga qaramasdan XX asrning 
ikkinchi yarmida imperialism atamasi ilmiy lug‘atlar ichida qolaverdi. 
Garchi  Kuper globalizatsiya tushunchasiga qarshi bo‘lsa ham, u 
                                                 
1
 Quoted in M. Cuddy-Keane, Modernism, Geopolitics, Globalization, in 
“Modernism/modernity”, 2003,  
10, 3, pp. 539-558. 
2
 F. Cooper, Colonialism in Question. Theory, Knowledge, History, Berkeley 
2005, p. 91. 

 
 
20
o‘zining qarashlaridan kelib chiqib, globalizatsiya tahliliy jarayon va 
rivojlanish Sharoitlarini talab qiladi. Globallashuv deganda mavjud 
avtonom tushunchasi bilan cheklanish kerak emas. Shuningdek u 
muayyan tanqid mavzulari ichida bitta emas. 
Kolin Xey  “globalizatsiya”sida uni “obyekt yoki buyum” emas 
deb yozadi. Bu fikr o‘zini o‘zi oqlay olmadi. Kuperning 
globalizatsiya haqidagi tanqidlaridan biri butun dunyo bo‘ylab muhim 
masalalarning e’tibordan chetda qolayotganligidir. Masalan o‘zaro 
tarkibiy aloqalardagi sarmoya bozorlarining yopiqligicha 
qolayotganligi. Afrika hududidagi tarixiy jarayon bosqichma bosqich 
izolyatsiya holatida emas balki har xil tarqoq holatlarda kechgan. 
Boshqa so‘z bilan aytganda transchegaraviy aloqalar shuningdek 
insonlarning va kapitalning rivojlanishi bir tekisda ketmaydi. Bundan 
tashqari hozirda mavjud tijorat tarmoqlari ilgaridan amalda bo‘lganligi 
ta’kidlanadi, masalan Gollandiya Ost-Indiya kompaniyasining XV