Talim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

Gombrich uni kitobini o‘qigan harbir insonni haqiqiy inson, 
nozik va bilimning saxiy do‘sti bo‘lishini istardi. Bularning barchasi 
ajoyib va hozirgi kunda ham oz bo‘lsada shularni uchratishimiz 
mumkin. Mening bobom hali tirik paytida menga o‘tmish haqida 
gapirib bergan edi. Uning aytishicha italiyaa yaqinida bir orol, tog‘lar, 
quyosh va kambag‘al diyo Korsika bor ekan.  
Bu kitobda Gombrich ehtiyotkorlik bilan o‘z hikoyalarini 
yaratgan. U doimo o‘tmoish haqida gapirib, hikoya isktirokchilari 
yumshoqlik bilan kechgan voqealar va hodisalar, fikrlqar va harakatlar 
haqida eslatib turgan. Va u sivilizatsiya jarayonida bo‘lgan oddiy 
hodisalarni yosh o‘quvchilarga yetkazib berishga harakat qilgan. U 
bobni tugatishda Arablarning markazlashuvi, ularning ishonchi 
bosqinlari va yutuqlari va eng muhimi arab raqamlari bilan 
tanishtirgan. Siz eng foydali kashfiyot qayerda yaratilganini bilasizmi 
                                                 
1
 L. Gombrich, Preface, in E. Gombrich, A Little History of the World, London 
2005, pp. xv-xviii. 

 
 
30
Men albatta bilaqmayman,. Biz arablardan, arablar esa hindlardan 
minnatdor bo‘lishlari lozim va mening fikrimcha yana bir muhim 
kashfiyot 1001 kechadir. Balki, Charliz Martil 732-yilda arablardan 
yengilgani yaxshi bo‘lgandir. Yana bir yomon narsa shuki, arablar 
buyuk imperiya yarqtishgan chunki bu orqali o‘z bosqinlarini Forslar, 
greklar, hindlar va qisman xitoylarga qaratishgan.  
Insoniyat uchun markazlashuv insoniyatning ko‘p yillik uzoq 
sayohati, go‘zal va muhim voqea va hodisalarni turfa xil usullar orqali 
yosh o‘quvchilarga yetkazish Gombrich'>Braudel va Gombrich tomonidan 
amalga oshirilgan.bir biridan farqli ravishda turli yosh o‘quvchilar 
uchun yaraqilgan kitoblar o‘zining o‘lchami hajmi shakllantirishi 
fanlari bilan farq qilgan. Gombrich tomonidam yartilgan kitob 
o‘zining oddiyligi va dunyo taroixini haqqoniy tasviraganligi bilan 
muvaffaqiyatga erishgan. Aynan bu asar bilan zamondosh yaratilagan 
Braudelning kitobi ham o‘zining ajoyib voqealarga boyligi va 
o‘quvchini o‘smir paytidan boshlab chuqurroq taribya berish kabi 
masalalari juda muhimdir.Bu ikki tarixchining asarlari turli vaqtlarda 
yaratildi.  Gombrich  1930-yilda kitobni boshlagan bo‘lsa II jahon 
urushi oxiri va qyni qora bulutlar kela boshlagan paytda yakunladi
1
. 
Braudel bo‘lsa o‘z kitobini urushdan oldin boshlab sovuq urush 
yillarida nihoyasiga yetkazdi. Bu ikki kitobning hech birida XX asr 
voqealari keltirilmagan bo‘lsada, o‘sha davrdagi zulm va 
adolatsizliklarga yomon munosabatlar bildirilgan. 
 
Samarqand: Dunyo tarixining markazi 
Afrika va Yevrosiyoning buyuk sivilizatsiyalari uchun Samarqand 
dunyolarni bog‘lab turuvchi shahar sivatida mashhurdir. 
Afsonaviy Samarqand Buyuk ipak yo‘lining mukammallik, 
yetuklik timsoli bo‘lib, dunyo tarixining ajralmas qismidir. Bu bobda 
ko‘plab misollar yordamida Samarqand va umuman Markaziy 
Osiyoning dunyo tarixida tutgan o‘ziga xos o‘rni barcha tarixiy 
davrlar uchun o‘ziga xos markaz bo‘lgani haqida gap boradi. 
Men yaxshi ko‘rgan tut daraxtining tagida hayol surib, o‘zimni 
qandaydir markazda o‘tirgandek his qilaman. Buning ajablanarli ham 
yo‘q chunki O‘zbekistonda joylashgan Samarqand behsta istob deb 
                                                 
1
 L. Gombrich, Preface, in E. Gombrich, A Little History of the World, London 
2005, pp. 145-146 

 
 
31
tugaydigan davlatlarining markazida dengiz yo‘llaridan uzoqda 
joylashgan. Shahar bugungi kunda markaziy Osiyo, Turkiston, turk-
eron dunyosi, Transoksiana kabi nomlar bilan atalgan mintaqada 
joylashgan. Bu nomlarning barchasi goeografik, tarixiy-madaniy 
jihatdan Samarqand va uning atrofidagi hududlardan tashqari juda 
katta mintaqani o‘z ichiga oladi. Lekin olimlar bir narsada yakdil 
Markaziy Osiyo Moskva, Bag‘dod, Dehli, Pekin o‘rtasida muhim 
aloqa vositasini o‘tagan. Tarixning ba’zi davrlarida ular bu mintaqaga 
ta’sir o‘tkazgan bo‘lsa, ba’zi davrlarda Markaziy Osiyo ularga o‘z 
ta’sirini o‘tkazgan.  
Afsonaviy shahar nomiga Samarqand o‘zining dunyoga mashhur 
noz-ne’matlari, bog‘lari, ajoyib mevalari bilan erishdi
1
. Xitoy 
imperatorlarini lol qoldirgan mashxur Samarqand mevalari. Butun 
Hindistonni birgina Samarqand bog‘lariga almashishga tayyor Bobur 
Mirzo Samarqand odamlar uchun orzudagi shaharga aylandi. 
Lekin orzu qilish bilan Samarqand tarixi yoki Markaziy Osiyo 
tarixini yozish oson emas. Rim yoki Chanan shaharlaridan farqli 
o‘laroq bu shaharlar tarixiga oid lotin va xitoy tilida manbalar juda 
ko‘p, (Samarqand yoki Markaziy Osiyo tarixiga oid manbalar barcha 
tillarda yozilgan (arab, arman, baqtriy, turk, xitoy, yapon, lotin, fors, 
so‘g‘d, ispan, oromiy, tibet va boshqalar). Undan tashqari dengiz 
yo‘llaridan uzoqlik keyingi davrlarda bu mashaqqatli o‘rganishga 
ma’lum qiyinchiliklar tug‘dirdi. Bu bob o‘quvchiga Markaziy 
Osiyoning yangi tarixini bayon etish yoki Markaziy Osiyoni dunyo 
tarixida tutgan o‘rnini yangicha bayon etishdan iborat emas, bir necha 
aniq misollar orqali bu mintaqaning “Buyuk Ipak yo‘li” deb atalgan 
transkontinental yo‘lda tutgan o‘rnini aniqlashda arxeolog va tarixchi 
olimlar mumtoz qadimiyat yodgorliklarini o‘rganish natijasida 
Markaziy Osiyo dunyo tarixida o‘ta muhim ahamiyatga ega ekanligini 
ko‘rsatishdan iborat.  
 
                                                 
1
 An excellent example of this is provided by the ongoing discussion on the 
nomination of the Silk Roads  
as part of the World Heritage List. In recent meetings held in Turfan and 
Samarkand, both Kazakhs  
and Chinese refused to budge. 

 
 
32
Farnsuz arxeologlari birinchi bor 
Samarqandda  1987-yilda hali sovet 
davlari mavjud davrda qazish ioshlarini 
olib bordilar
1
. Arxeolig P.Berner boshchiligidagi arxeologlar u 
shimoliy-Sharqiy Afg‘onistonda joylashgan mashhur Oy-Xonum ellin 
davri shahrining o‘rganish ishlarida direktor bo‘lgan, toki bu ish sovet 
qo‘shinlarining Afg‘onistonga bostirib kirishi bilan tugadi. Bu 
ishlarning katta qismi lotin va yunon tillarini bilgan va “Iskandar 
izidan” brogan Sharqshunoslar tomonidan amalga oshirilgan.  
Uzoq qadimiyat chegarasi (Aleksandr yoki Iskandar qurdirgan 
Aleksandriya Esxata, Chekka Aleksandriya)ni ko‘rganlari va tadqiq 
etganlari bilan farlanganlar. Afg‘onistondagi ishlar tugagandan keyin 
ham olimlar erkin davri shaharlari chegaralarini saqlashda va u bu 
yerdagi nodir arxeologik topilmalarni taqqoslashda erkin dunyosi va 
klassik qadimgi dunyo bir-biri bilan bog‘liqligiga ishonch hosil 
qilishgan. Ular ilmiy izlanishlar va maqsadlarini saqlash qiyin emas. 
Erkin dunyosi chegaralarini tadqiq qilar ekan fransuz arxeologlari 
Fransiya Qadimgi Yunonistonning Yevropadagi qalbi davomchisi 
Yevropa sivilizatsiyasining targ‘ibotchisi degan g‘oyani ilgari 
surishga o‘rganishgan
2
. Napoleon Bonapart Misrga ilmiy ekskursiya 
bilan hujum qilgani kabi fransuz ekspeditsiyalari Farnsiya tashqi ishlar 
vazirligi moliyalashtirgan. Napoleon Bonapart o‘z davrida ikkinchi 
Iskandar bo‘lishni orzu qilgan. Uning olimlari ham siyosiy 
maqsadlarni ko‘zlamasalarda, ba’zi xato g‘oyalari bugungi kunda 
haqiqatdek tushuniladi, ilgari surishgan. Bunga yaqqol misol 
Iskandarni g‘arbiy Yevropa tomonidan bizniki deya e’tirof etishidir. 
                                                 
1
 The best general introduction to the history of Central Asia is probably the 
History of civilizations of  
Central Asia published by UNESCO; for the Yuezhi and Kushan periods see 
B.A. Litvinsky (ed.), vol.  
III, The crossroads of civilizations: A.D. 250 to 750, Paris 1996. The quality of 
the articles is however  
quite variable. 
2
 P.L. Kohl, The Making of Bronze Age Eurasia, Cambridge 2007, for a detailed 
analysis; Wallerstein  
himself seems now to accept an earlier date, I. Wallerstein, World-Systems 
Analysis: An Introduction,  
Durham NC 2004. 
Klassik arxeologiya va  
Markaziy Osiyo 

 
 
33
Iskandar yangi imperiya tuzmagan. U shu davrda mavjud 
Axamoniylar imperiyasi bosib olgan, so‘ngra barcha uzurpatorlarga 
qarshi bo‘lgandek o‘ziga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘alonlarni bostirishga 
harakat qilgan va imperiyaning turli qismlarida qo‘shimcha boshchilik 
qilishga majbur bo‘lgan. Uning va vazirlarining boshqaruv 
davrlaridagi o‘zgarishlar natijasida uning nomi Markaziy Osiyo va 
Eronda juda mashhur bo‘lib keltdi. (Yuzlab toponimlar uning nomi 
bilan bog‘liq (ko‘llar, ko‘priklar, tog‘lar, shaharlar) afsona va 
rivoyatlarda uning nomi ko‘plab o‘rganildi. (Xatto uning nomi ikki 
bor Qur’oni Karimda ham uchraydi).  19-asrdan boshlangan G‘arb 
hukmronligi tarixchi va siyosatchilar tomonidan, so‘ngra ommaviy 
axborotni targ‘ib qiluvchi mashhur kino rejissor Oliver Stoun 
tomonidan suratga olingan film tufayli Eron va Markaziy Osiyo 
aholisi ham Iskandarni G‘arbiy Yevropadan kelgan buyuk fotix deb 
e’tirof etilishiga olib keldi, vaholanki u tuzgan imperiya Kir davlati 
tuzib bo‘lgan edi. U bosib olgan hududlarning birortasi G‘arbiy 
Yevropa bilan o‘sh davrda aloqa qilmagan. G‘arbiy Yevropaning 
ko‘pgina maktablarida uning tarixi o‘qitilmaydi. Ammo buyuk 
imperiya asoschisi deb e’tirof etiladi.  
Qizig‘i shundaki, fransuz arxeologlarining qarashlari, rus 
arxeologlarining  (revoluysiyachi) qarashlari bilan o‘xshash o‘zlarini 
uchinchi Rim Vizantiyaning davlatchisi hisoblovchi olimlar issiq 
dengizlarni qidirayotgan imperiya ildizlarini klassik qadriyatlarini 
qidirdi va o‘z atrofida uni to‘pladi. Qora dengiz va Markaziy Osiyo 
mintaqalaridagi arxeologik izlanishlardagi sovet arxeologlari ham 
katta rol o‘ynadi. Ular bu mintaqada Mark g‘oyalaridan kelib chiqib 
qadimiyatdan ko‘ra o‘rta asrlar muhumroq bo‘lgan degan g‘oyani 
ilgari surdilar. XX asrning  60-70 yillarida fransuz va sovet 
arxeologlari Afg‘onistondagi ekspeditsiyalar davrida yaqinlashishdi 
va o‘zaro ekspeditsiyalar natijalarini konferensiyalarda e’lin ham 
qilishdi. Qarashlardagi o‘xshashliklarga qaramay sovet arxeologlari 
Markaziy Osiyoning maxsus o‘ziga xoslikka ega degan g‘oyani ilgari 
surganlar. Buning asosiy sababi sobiq ittifoqda tarixiy evolutsiya 
sinflar orasidagi ziddiyatlar natijasida yuzaga keladi tashqi faktorlar 
tufayli emas degan fikr hukmron edi. Madaniyatlarning uzviy 
bog‘liqligi to‘liq faktorlar ta’siri bo‘lgani bilan bu mintaqadagi tarixiy 
jarayonlar loqal xarakatlarga ega degan qarash ustuvor bo‘lgan. 

 
 
34
Ikkinchidan rus Turkistonning tugatilishi va uning o‘rnida 1924-1936 
yillarda Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston, 
O‘zbekiston Respublikalarining tuzilish natijasida arxeolog va bu 
respublikalarining tuzilishi natijasida arxeolog va tarixchilar bu 
respublikaning yangi tarixini har biriga boshqacha yaratishga harakat 
qilingan. Shu maqsadda har bir respublikada o‘z fanlar akademiyalari 
va arxeologiya va tarix institutlari tuzilishi bo‘yicha asosiy maqsadi 
dogmatic markscha interpritatsiyadagi tarixiy evolutsiyaga xizamt 
qilish edi. Lekin milliy tarixning yaratilishi g‘oya tarafdorlariga qarshi 
samara berdi. Milliy interpritatsiya Rossovet respublikalarida ularning 
arxeolog va tarixchilarning dunyodan uzib qo‘yadi va milliy ongni 
uyg‘otishga xizmat qiladi. Pyagchenkova va uning hamkasblari tez 
orada Markaziy Osiyoga oid arxeologik manbalar ellin qatlamida 
ko‘plab to‘planadi, Markaziy Osiyoning undan qadimiyroq bo‘lgan 
Kushon davriga oid buddaviy yodgorliklarni ham katta qimmatga ega 
ekanligi aniqlandi. Bu borada endi mustaqillik davrida yapon 
mutahasislarining o‘rni ko‘rindi. Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib 
arxeologik tadqiqot olib borgan Soko universiteti professori yapon 
olimi K.Kato nihoyatda g‘arobiy taqdirga ega edi
1
. U harbiy asirlikda 
bo‘lib Sibir GULAKlarida rus tilini o‘rgangan edi. Soko universiteti 
xususiy universitet bo‘lib, u yerda Yaponiyaning eng yirik 
buddaviylikni targ‘ib qilish markazi mavjud. K.Kato va boshqa yapon 
arxeologlari masalan: K.Tanobelar bu mintaqada buddaviylik 
markazini aniqlagandan va uning Hindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy, 
Yaponiyaga tarqalishini chuqur o‘rganishdan manfaatdor edilar. Ular 
bu jarayonni tadqiq qilishda B.Staviskiy, T.Mkrtichevlu asarlarida 
keng foydalanishgan. Ularning tadqiqotlari natijasida Markaziy 
Osiyoning buddaviy markazlari dunyo tarixshunosligida o‘z o‘rnini 
topdi. Shu o‘rinda boshqa davlatlar bilan ham mintaqa tarixini 
o‘rganishda o‘z davlatlari materiallari bilan kelib chiqish 
texnologiyasini davom ettirganlar. Xususan 1998-yil Toshkentdagi 
Hindiston elchixonasi “Islomgacha bo‘lgan davrda Hindiston 
                                                 
1
 I was myself the victim of this episode, which took place despite me being 
officially employed as a junior  
scholar of the Uzbek Academy of Arts, in the team of the director of the 
conference. 

 
 
35
Markaziy Osiyo aloqalari” mavzusida konferensiya o‘tkazdi
1
. Unda 
Rossiya va Hindiston olimlari ham ishtirok etishdi. Ular o‘z navbatida 
Hindistonga yo‘naltirilgan tarixiy ildizlarni ilgari surishni o‘z 
oldilariga maqsad qilib qo‘yishgan edi. Yaqin davrdan boshlab Xitoy 
arxeologlari ham bu mintaqada faol ishlar boshlab yubordi. Ehtimol 
ular ham bu yerdan (7-asrda Samarqandning podsholari Tan 
imperatoriga sovg‘a-salomlar jo‘natgan). Xitoy ildizlarini ildizlarini 
qidirish mumkin. Ular bu yo‘ldan borib Xan davlatida tuzilgan Chjan 
Yan sayoxati bilan bog‘liq faktlardan o‘z yo‘lida foydalanganlar va 
bu yerda uyg‘ur elementi ustun bo‘lishiga qaramay, Xitoy ildizlarini 
qidirganlar. Yevropa, Hind, Yapon, Sobiq ittifoq va yangi mustaqil 
davlatlar olimlari o‘z milliy davlatchiligi va davlat tarixini o‘rganishga 
zo‘r berib harakat qilganlar. Ammo bir etnik birlik misolida Markaziy 
osiyo tarixini to‘g‘ri tanqid qilish juda mushkuldir. Chunki etnik 
birliklarga bo‘lib etnik tarixni yaratish Sovet davri tarixshunosligining 
ixtirosidir. Shu o‘rinda Markaziy Osiyodagi har bir davlat o‘zlari 
uchun umumiy bo‘lgan tarixlarni ajratish tendensiyasi paydo bo‘ldi. 
O‘zbeklar o‘zlarining turklar va buyuk Temur davlati bilan 
bog‘ladilar. Tojiklar esa Somoniylar davlati bilan o‘zlarini uzviy 
bog‘lash yo‘lidan bordilar. Qozoq va qirg‘iz tarixchilari o‘z 
ko‘chmanchiligi va buyuk dasht tushunchasiga katta urg‘u berdilar. 
Shu o‘rinda Samarqand tarixiga qaytsak, 1970-yilda 2500 yilligini 
nishonlagan shahar 2007-yilda shaharning 2750 yilligini nishonladi. 
Bu davrga kelib shaharning tarixiga oid yangidan-yangi ma’lumotlar 
topildi. Dunyo arxeologiya va tarix orasida ajoyib maqolalar dunyo 
yuzini ko‘rdi. Ammo ko‘p hollarda yapon va fransuz arxeologlari kabi 
ajoyib topilmalar va maqolalar yozib o‘z moliyaviy ta’sischilaridan 
tanqidga uchrayaptilar. Bu fikrlarning birontasi ham obyektiv tarixiy 
yondashuvga xalaqit bermasa, salbiy oqibatlarga olib kelmaydi. 
                                                 
1
 I start with the example of French archaeologists in Central Asia, simply 
because I have spent most of  
my academic career working in this framework and this criticism can therefore 
directly be addressed  
at myself. Interestingly enough, a French archaeologist, naturalised as a Russian 
( Joseph-Antoine Cast- 
agné) had already dug in Samarkand in the early 20th century. Of course, French 
excavations in sur- 
rounding countries such as Afghanistan started much earlier. 

 
 
36
Arxeolog va tarixchilar Markaziy Osiyo tarixini o‘rganishda xolis 
yo‘ldan boradilar.  
Markaziy Osiyo mutaxassislari albatta biz 
yuqorida ta'riflagan vaziyatdan yaxshi xabardorlar 
va ular boshqa sohalar bilan taqqoslaganda katta 
ustunlikka ega: ular kamchilikni tashkil qiladi hamda ular turli 
an'anadagi ilmiy maktablarda shakklanganlar. Natijada turli 
mamlakatlarning olimlari birga faoliyat ko‘rsatib, o‘zlarining 
Markaziy Osiyo haqidagi dunyoqarashlarini bir-biriga qarama qarshi 
qo‘yishga urinadilar. Ularning ba'zilariayniqsa ilmiy asoslarga 
tayanishni maqbul ko‘rsalar-da, yagona qarashni qo‘llab-quvvatlash 
Markaziy Osiyo haqidagi bilimlarni tizimli konsepsiyani yaratish 
zaruriyatidan yuzaga keldi, shuningdek, mutuxassislar qaysi davrni 
o‘rganishidan qati'y nazar masalaga yevropacha yondashuv doimo 
zarurdir. Antik tarixdan misol keltiramiz: taxminan miloddan avvalgi 
140-yilda Yunon-Baqtriya davlati ko‘chmanchi yuechjilar (G‘arbiy va 
Markaziy Xitoydan 2-mingyillikda quvilgan xunnlar) tomonidan 
bosib olindi. Ular haqida yunon-rim tarixiy manbalarida, shuningdek, 
130-yilda xunnlarga qarshi ittifoqchi topish maqsadida Markaziy 
Osiyoga yuborilgan Chjan Syan estaliklarida eslab o‘tilgan
1
. 
Keyinchalik ular Shimoliy Hindistonni egallab, Xan imperiyasi 
yuborgan josuslar ma'lumotiga ko‘ra, III asrda Kushon nomli 
imperiya tuzganliklari haqida ma'lumotlar qolgan. Gandxarada gullab-
yashnagan hind-yunon san'ati va Xitoyda ilk bor buddizm yoyilgan bir 
vaqtda yunonlar ta'sirida ularning yozuvlari baqtriya yozuvi shaklida 
bo‘lgan. Na mahalliy tuzilmalar, na hind, na xitoy va O‘rtayer dengizi 
mintaqasi manbalari yuqoridagi keltirilgan ma'lumotlarni to‘laqonli 
tahlil qilish imkonini bermaydi, bu Markaziy Osiyo tarixini yozishdan 
ko‘ra Yevrosiyoni tarixiy-madaniy blok sifatida bir butunlikda 
o‘rganishnianglatadi.  
Ipak yo‘li Sharqiy Yevrosiyo (asosan Xitoy) bilan G‘arbiy 
Yevrosiyo (O‘rta yer dengizi)ni bog‘lovchi va Janubiy Yevrosiyo 
(Hindiston) hamda to Janubi-Sharqiy Osiyo (Indoneziya) va Sharqiy 
Afrikagacha kengaygan savdo yo‘li sifatida namoyon bo‘ladi. Ba'zan 
                                                 
1
 Some of her most famous and influential books are entitled: The Art History of 
Uzbekistan, The Archi- 
tectural History of Uzbekistan, The History of Uzbekistan, etc. 
Samarqand va  
Markaziy Osiyo 

 
 
37
ular yana uchta yo‘nalishga bo‘linadi: (1) Cho‘l yo‘nalishi (Pekindan 
Budapeshtgacha), (2) Hind okeani qirg‘oqlari bo‘ylabyo‘nalgan 
dengiz yo‘nalishi va (3) O‘rtayer dengizi sohillarini markaziy Xitoy 
bilan Samarqand kabi vohalar orqali bog‘lab turuvchi voha (oazis) 
yoki Ipak yo‘li yo‘nalishi.  
Ushbu yo‘llar qachon ishga tushgani haqida olimlar va 
siyosatchilar turli munozaralar qiladilar. Qozoqlar Ipak yo‘li 
eramizdan avvalgi 1-mingyillikning birinchi yarmidan yoki undan 
avvalroq Yevrosiyo dashtlari ko‘chmanchi qabilalari tomonidan 
ochilgan deya ta'kidlaydilar. Xitoyliklar Ipak yo‘li eramizdan avvalgi 
130-yildagi  Chjan Syanning sayohatidan avvalroq paydo bo‘lgan 
degan fikrni inkor qiladilar. Bu keltirilgan ikki qarash dunyo 
tarixigiikki xil yondashuv bo‘lib, bir tomondan aloqalarning organik 
va uzilmas xususiyatlarini ta'kidlasa, boshqa tomondan davlatlar 
o‘rtasidagi institutsional munosabatlar muhimligini ko‘rsadati. Yana 
hech kim inkor etmaydiki, agar aloqlar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, bu 
aloqalar muhim bo‘lgan deb bo‘lmadi. Bundan tashqari, bu aloqalar 
ahamiyati ular soni bilan emas (Markaziy Osiyo arxeologik 
yodgorliklarida juda kam Rim va Xan madaniyatiga oid buyumlar 
topilgan) balki ularning san'at, urbanizatsiya, din, shuningdek, 
Markaziy Osiyoning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tuzilmalari asosiga 
ta'siri bilan o‘lchanadi. Bu fikr bu bobda muhokama qiilngan davrdan 
qo‘ra ko‘proq Samarqandlik savdogarlar Changan (Chang‘an) va 
Konstantinopol o‘rtasidagi yo‘llarni ochgan o‘rta asrlar uchun va ayni 
paytda eramizdan avvalgi 3-mingyillikda Yevrosiyo cho‘llari kashf 
etilgach, Gretsiya va Xitoygacha urush olovi tarqalganeramizdan 
avvalgi 2-mingyillik oxiri uchun to‘g‘ri bo‘ladi.  
Samarqanddan nazar tashlaganda, yaxlit jahon tizimi XVI-asrga 
kelibgina paydo bo‘lgan degan fikr kulguli tuyuladi: Abu Lufod
1
 
(Abu Lughod) ning avvalroq davrga borib taqaladigan aniq dalillari, 
hatto  Andre Gunder Frankning jahon tizimi miloddan avvalgi 4-
mingyillikka borib taqaladi degan da'vo ko‘proq qimmatga egadek 
tuyuladi. Darhaqiqat, masshtab turlicha. Biroq masshtab va intensivlik 
antik va ilk o‘rta asrlar davri oralig‘ida hamda 19 - va 20 - asr 
oralig‘ida o‘zgarganligi ham bor haqiqatdir. Darhaqiqat, turli tizimlar 
                                                 
1
 Abu-Lughod J., Before European Hegemony: The World System A.D. 1250-
1350, New York 1989. 

 
 
38
bir paytda mavjud bo‘lgan, ular avval ham, hozir ham shunday, biroq 
bu dunyo tizimi 16-asrdan avvalroq mavjud bo‘lmagan degani emas.  
Aslida biz boshqa fikrni yoqlasakda, to‘g‘risiki shuki, 
Samarqandni Bag‘dod, Changan va Rim bilan taqqoslab 
(tenglashtirib) bo‘lmaydi
1
. U kichik vohadagi kichik shahar sifatida 
bir necha qaydnomalarda tilga olinadi. Bugungi kunda u yerda yarim 
million aholi istiqomat qilsa, qadimda bu sonning yarimicha aholi bu 
joyda yashagan bo‘lsa ehtimol (bu fikrni rad etuvchi qarashlar ham 
talaygina). Bu holatdan hayron qolmasa ham bo‘ladi, Markaziy Osiyo 
hech bir joyning markazida joylashmagan, u cho‘llar, dashtlar va 
tog‘lar ajratib turuvchi vohalardan iborat, 60 million aholi bor 
zamindir. Tarixchilar uchun bu sferada ishlashning yana ko‘proq 
afzallligi bor. Ya'ni bunda ilmiy an'analarning biror biri yaqqol 
ustunlik qilmaydi, doimo turli tadqiqotlardagi qarashlarni qarama-
qarshi qo‘yishga to‘g‘ri keladi, har bir voqyea va ob'yektning tahlili 
Yevrosiyo nuqtai-nazaridan global yondashuvni taqozo qiladi. Bu 
tarixni istofoda etishning yagona yo‘li. Samarqandning tut daraxtlari 
Parij yoki Tokio ko‘chalaridan ancha uzoq bo‘lishi mumkin, biroq bu 
maskan umumiy tarixni yaratishimiz uchun ajoyib joydir.