Talim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
III ning bahaybat boshi va Amenemxetning
Download 1.41 Mb. Pdf ko'rish
|
Жахон тарихи. (Қадимги дунё тарихи). У.Абдуллаев
III ning bahaybat boshi va Amenemxetning bir qancha haykallari buning dalilidir. O‘rta podsholik davridagi bo‘rtma rasm va suratlar go‘yo o‘tgan va keyingi davrni o‘zaro bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib, ular Qadimgi podsholik san'atiga xos naturalizmni ham o‘zida mujassamlashtirgan. Shu bilan birga, Medumdagi bo‘rtma rasmlar va Bani-Hasan maqbarasida odamlar va hayvonlar hayotidan olingan turli voqyealar tasvirlangan suratlarda rassomlarning tabiatga bevosita taqlid qilganligi, tabiatni va odamlarni qanday bo‘lsa, shundayligicha tasvirlashga intilganligi seziladi. 1 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000. Tasviriy san’at 90 Dinning tanho hukmronligi erkin kishining erkin fikrini tamomila bo‘g‘ib tashlay olmagan. Inson tabiat sirlarini bilishga intilgan. “Nasihatnoma” asari muallifi bunday deydi: “Agar bilimdon odam bo‘lsang, aytganing - aytgan, deganing - degan bo‘ladi. Yozish-o‘qishni chuqur egallab, ko‘nglingga mahkam jo qilib ol, ana shunda har bir aytgan gaping hammaga manzur bo‘ladi. Mirza qanday lavozimda bo‘lmasin, u har vaqt kitob bilan ish ko‘radi”. Yana bir “Nasihatnoma” muallifi bunday deydi 1 : “Ey mirza, dangasalik qilma, yo‘qsa qattiq jazoga duchor bo‘lasan. Takasaltanglikni odat qilma, yuz tuban ketasan. Qo‘lingda doim kitob bo‘lsin, uni ovoz bilan o‘qi va o‘zingdan ko‘p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. O‘z sohasini besh qo‘ldek bilgan mirza baxtlidir... Bir kunni ham yalqovlik qilib o‘tkazma, yo‘qsa kaltak yeysan. Axir bolaning qulog‘i yelkasida bo‘ladi, qachon ursang, shunda qulog‘iga gap kiradi. Doim maslahat bilan ish qil va buni esingdan chiqarma. Yoz va yozishdan sira zerikma”. Matematika sohasidagi eng qadimgi bilimlar turmushdagi amaliy ishlar bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, tanobchi va binokorlarning ishini osonlashtirishga xizmat qilgan. Matematika masalalarining mazmuniga qaraganda, arifmetika va geometriyaga oid bilimlardan yer maydonini aniqlash, g‘alla uyumining qancha chiqishini yoki don saqlanadigan ombor sig‘imini aniqlash uchun foydalanilgan. Nihoyat, misrliklar matematika sohasida orttirgan bilimlari tufayli, joyning sxemali xaritasini va oddiy chizmalar chizishni bilganlar. Misr yozuvida 1, 10, 100, 1000, 10000 va 100000 va hatto millionni ham bildiruvchi alohida alomatlar bo‘lgan; hayron bo‘lib qo‘l ko‘tarib turgan kishi surati millionni anglatgan. Astronomiya sohasida ham qadimgi misrliklar muayyan bilimga ega bo‘lganlar. Osmondagi yulduzlarni muntazam kuzatish natijasida, sayyoralarni yulduzlardan ajratib, hatto yulduzlar xaritasini ham tuzganlar. Misrda tibbiyot ancha rivoj topgan. O‘rta podsholik davriga oid bir qancha matnlarda turli kasalliklarni davolash uchun retseptlar ro‘yxati berilgan. Biroq, kuzatib hosil 1 Crawford N.C., Argument and Change in World Politics. Ethics, Decolonization, and Humanitarian Inter- vention, Cambridge 2002. Ilmiy bilimlar Tabobat 91 qilingan tajribalardan foydalangan Misr tabiblari hali qadimgi duo- afsunlardan tamomila qutula olmagan. Rossiyalik san'atshunos M.N.Mersalovaning “Turli davr va xalqlar kiyimlari” kitobida qadimgi xalqlar ust-boshiga oid noyob ma'lumotlar bor. Ushbu ma'lumotlar o‘rganilayotgan davrni to‘liqroq aks ettirish, uning “kengroq” tasvirini ko‘rish imkoniyatini beradi. Ushbu kitobda Qadimgi va O‘rta podsholik davridagi misrliklar kiyimiga alohida o‘rin ajratilgan. Masalan, M.N.Mersalova ma'lumotlariga ko‘ra, Qadimgi podsholik davrida misrliklarning asosiy kiyimi belga o‘rab kamar bilan bog‘langan, eni keng bo‘lmagan peshband bo‘lib, “sxenti” deb nomlangan. U davrda hamma tabaqalar kiyimining shakli bir xil bo‘lib, ular faqat mato sifati bilan farqlangan. M.N.Mersalova misrliklar kiyimining keyingi tarixini o‘simlik bo‘yoqlari paydo bo‘lishi bilan bog‘laydi. Bu paytdan boshlab rangli: sariq, havorang, jigarrang kiyimlarni faqat Yuqori tabaqadagilar - yirik yer egalari, kohinlar, fir'avnning yaqinlari kiygan. Soch turmagi, bosh va oyoq kiyimlariga qarab ham farqni aniq belgilab olish mumkin bo‘lgan. O‘rta Podsholik davrida qadimgi misrliklar kiyimi anchagina o‘zgardi. O‘rta podsholikning so‘nggi davriga mansub ba'zi yodgorliklarda yopinchiq yopingan ayollar tasvirlangan. Ayollarning asosiy qismi eski shakldagi kalaziris kiyishgan. Bu davrdagi yana bir yangilik - ayollarning kalta ulama sochi. Uni faqat oliy zodagon ayollar kiyish huquqiga ega bo‘lganlar. Diniy matnlarda Qadimgi podsholik davridagi piramidalardan olingan matn parchalari uchraydi. Misrda qadimgi - Izida va Oziris xudolariga sig‘inish keng tarqalgan. Ayol podsho Neytikertning (XXVI sulola) saroy arboblaridan bo‘lgan Iba ismli kohin Oziris Sharafiga ibodatxona qurilishidagi mehnatini tasvirlab qoldiradi. Yaxmos II zamonida bir necha Yuqori mansab egasi bo‘lgan Pefnefdineyt bir yirik mansabdorning Abidosdagi Oziris ibodatxonasini tiklash va uni kengaytirishda ko‘rsatgan xizmatlarini batafsil bayon etadi. Bu odam “xarob bo‘lgan muqaddas yozuvlar uyini qaytadan tikladim va Oziris Sharafiga qilinadigan nazr-niyozlar ro‘yxatini tuzib, barcha yozuvlarni tartibga soldim” deb g‘urur bilan qayd etadi. Ammo Misrda turli hayvonlarga topinish, jumladan, Bubastisda e'zozlangan ma'buda Bastetga bag‘ishlangan muqaddas ho‘kiz (Apis)lar bilan muqaddas mushuklarga e'tiqod qilish so‘nggi Din 92 vaqtlarda keng tarqalgan. Sehrgarlik yangidan-yangi xudolarga sig‘inish (sinkretizm va panteizm) bilan birga rivojlanib borgan. Adabiy asarlarning syujetlari qadimgi podsholar, jumladan, Ramzes II ning obrazlari bilan bog‘lanadi. Rivoyatlarga qaraganda 1 , Osiyodagi bir podshoning kasal yotgan qizini davolash uchun Ramzes II xudo Xensu haykalini yuborgan emish. Misrning Giza va Sakkar mavzelarida qadimiy podsholik davrida barpo etilgan podsholar piramidasi yaqinida juda katta “O‘liklar shahri 2 ” topilgan. Bu joyda podshohning ko‘plab qarindosh - urug‘lari, xizmatchilari va amaldorlarining qabrlari mavjud bo‘lgan. Ayni vaqtda ibodatxona, maqbara, qabr, saroy xarobalari hamda odamlar yashaydigan uylar qadimgi Misrning ajoyib me'morchiligini mufassal o‘rganish imkonini beradi. Ammo Misr davlatining mustaqilligi va o‘ziga xosligini saqlab qolish yo‘lidagi so‘nggi urinishlar ham zoye ketdi. Misr davlati Eron istilochilarining zarbalari ostida quladi. Biroq Misr madaniyati butunlay yo‘q bo‘lib ketmadi. Aksincha, keyinchalik qo‘shni xalqlar, asosan, yunonlarning madaniy taraqqiyotiga kuchli ta'sir ko‘rsatdi. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Qadimgi Misr tarixi va madaniyatini o‘rganishda qaysi manbalar ustuvor ahamiyatga ega? 2. Qadimgi Misr tarixi va madaniyatini o‘rganishda yozma manbalar bilan madaniy yodgorliklarning nisbati qanday? 3. Qadimgi Misr madaniyatini o‘rganishda qaysi manbalar ustuvor ahamiyatga ega? 4. Qadimgi Misr madaniyatini o‘rganishda yozma manbalar bilan madaniy yodgorliklarning nisbati qanday? 5. Qadimgi Misr madaniyatining o‘ziga hos jihatlari nimalarda namoyon bo‘ladi? 1 Crawford N.C., Argument and Change in World Politics. Ethics, Decolonization, and Humanitarian Inter- vention, Cambridge 2002. 2 Немировский А.И. История Древнего мира. В 2-х частях. Античност. М., «Владос», 2000. 93 5-mavzu. Qadimgi Mesopotamiyada davlatchilikning shakllanishi. Shumer, Akkad va Qadimgi Bobil podsholigi Reja: 1. Qadimgi Mesopotamiyada Tabiiy Sharoit. Aholi. 2. Qadimgi Mesopotamiyada Dehqonchilikning rivojlanishi. 3. Qadimgi Mesopotamiyada Shahar-davlatlarning vujudga kelishi. 4. Hammurapi qonunlari. Ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. 5. Qulchilikning rivojlanishi. Yer egaligi. Tayanch iboralar: Enn, Dajla, Frot, Mesopotamiya, Arzirum, piktografika,“hayot daraxti”, ardu, sag, reshu, lugal. memkim, galuku, “Sharru -Kin”, gedya, gutiylar, nubada, damkor, duggur, semit, Sargon, Magan o‘lkasi, Hammurapi qonunlari, Ablianum, Sinmagir, damkarlar, qo‘y maydoni, ota uyi, talion huquqi, shakkanakku, rabianum, qo‘shnilar, qudurrular, kassitlar, Karduniash, bitu, bel-bit, redu, bairu, kodeks, Tavrot, bit-abia, bel- ashshatim, «qo‘y maydoni», gur, min, shekel. Old Osiyodagi mamlakatlar orasida qishloq xo‘jaligi keng ravnaq topishi uchun eng qulay mamlakat Dajla (Tigr) bilan Frot (Yefrat) daryolari o‘rtasida joylashgan bo‘lib, uni qadimgi yunonlar Mesopotamiya (ikki daryo oralig‘i) deb ataganlar. Bu mamlakat shimolda Armaniston tog‘laridan boshlanib, janubda to Fors qo‘ltig‘igacha cho‘zilgan. U g‘arbda - Suriya-Mesopotamiya dashti bilan, Sharqda esa G‘arbiy Eron tog‘ tizmalari bilan chegaralangan. Mesopotamiyaning o‘rta va janubiy qismi tekislik bo‘lib, u vaqt-vaqti bilan toshib yerlarni o‘g‘itlovchi Dajla va Frot daryolari keltirgan yotqiziqlar (o‘g‘itbop allyuviylar)dan iborat. Dajla daryosi Van ko‘lidan janubroqda Armaniston tog‘laridan, Frot esa Arzirumning (Turkiya) Sharqida dengiz yuzasidan 2 ming metr balandlikdan boshlanadi. Dajla tezoqar daryo bo‘lib, Frotdan 750 km qisqaroq, lekin Frotga nisbatan ikki baravar ortiq suv keltiradi. Uzunligi 2500 km ga yetadigan Frot esa vazmin oqadi. Frot qirg‘oqlari Dajlanikiga qaraganda pastroq bo‘lganligi sababli, Frot daryosi toshganida Dajlaga nisbatan ko‘proq hududni suv Tabiiy Sharoit 94 bosadi va toshqin uzoq vaqt davom etadi. Har ikkala daryoning o‘zani besh ming yil ichida o‘zgarib ketgan. Shumer va Aqqodning qadimiy shaharlari Sippar, Kish, Nippur, Shuruppak, Uruk va Larsa kabilar Frot daryosi bo‘yida joylashgan 1 . Ikki daryo oralig‘ining janubidagi Shumer va mamlakatning o‘rta qismini egallagan Aqqod iqlim jihatidan bir-biridan bir muncha farq qilgan. Shumerda boshqa joylarga qaraganda qish iliqroq bo‘lgani uchun xurmo daraxti yovvoyi holda o‘sgan. Aqqod esa iqlim jihatidan qishi qorli bo‘lib, yovvoyi xurmo o‘smaydigan Ossuriyaga yaqin bo‘lgan. Mesopotamiyaning o‘rta qismi hududidagi eng qadimgi manzillar so‘nggi neolit davrida vujudga kelgan. Mamlakatning o‘ta qadimiy qabilalari botqoqliklardagi tepalik-orollarda yashagan. Ular tuproqdan maskanlar qurganlar. Atrofdagi botqoqliklarni quritib, eng qadimgi sun'iy sug‘orish tizimini vujudga keltirganlar. Dehqonchilikning rivojlanishi. Eng qadimgi davrlarda vujudga kelib, miloddan avvalgi III ming yillikda yanada rivojlangan qishloq xo‘jaligi yetakchi rol o‘ynagan. Quyi Mesopotamiyaning ba'zi joylarida hosildor yerlar bo‘lib, bu vaqtda ancha ishlangan va ko‘p sonli aholi undan olingan mahsulot bilan ta'minlangan. Larsa va Uruk kabi yirik shahar xarobalarining orasi atigi 24 km ekanligi, aholi juda zich yashaganligidan dalolat beradi 2 . Frotning g‘arbidagi bepoyon o‘tloq va dashtlar chorvachilik bilan shug‘ullanish imkonini bergan. O‘tloqlarda uzun va kalta shoxli ho‘kizlar boqilgan. Ekinni sug‘orishda, haydash va g‘alla yanchishda, shuningdek, yuk tashishda uy hayvonlaridan foydalanilgan. Quldorlikning shakllanishi (miloddan avvalgi III ming yillik). Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi, temirchilikning paydo bo‘lishi va ayirboshlash savdosining yoyilishi ishlab chiqaruvchi kuchlarni rivojlantirib, ish kuchiga bo‘lgan extiyojni oshirdi. Buning natijasida qadimgi urug‘chilik jamoa tuzumi yemirilib, uning xarobalarida eng qadimgi quldorlik davlatlari paydo bo‘ldi. Miloddan avvalgi III ming yillikka oid Shumer hamda Aqqod shaharlari xarobalaridan 1 Berlinerblau J., Heresy in the University: the Black Athena Controversy and the Responsibilities of American Intellectuals, New Brunswick 1999. 2 Всемирная история. Энсиклопедия. Том 1. Под ред. Ю.Н.Франсева. М., 2000 г Aholi 95 topilgan ko‘plab ma'lumotlar va moddiy yodgorliklar ushbu fikrimiz tasdig‘i bo‘la oladi. Eski qishloq jamoalari yemirila borishi bilan mamlakatda qullar soni ko‘payib bordi. Ayni zamonda urushlarda qo‘lga tushgan asirlar qulga aylantirilgan. Qishloq xo‘jaligida qullar mehnatidan foydalana boshlandi. Qulchilik o‘sib borgani sari, xo‘jalikda qullar sonini ko‘paytirish mumkin bo‘ldi. Shumer va Aqqod jamiyatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi hamda mehnat unumi o‘sishi natijasida qo‘shimcha maxsulot, shu bilan birga, qulchilik ko‘rinishida odamning odam tomonidan ekspluatatsiya qilinishi paydo bo‘ldi. Shumer va Aqqoddan topilgan bir qancha hujjatlar, qulchilik dastlab, oilada yuzaga kelganini ko‘rsatadi. Shumer qonunlari majmuida otaga o‘z bolalarini qul qilib sotish huquqi berilgan. Hujjatlarda ko‘p uchraydigan “ayol narxi” iborasi qizlar ham qul qilib sotilganidan dalolat beradi. Shumer va Aqqod hududida miloddan avvalgi IV ming yillikdayoq eng qadimgi shaharlar vujudga keldi. Bu shaharlar ayrim mayda davlatlarning xo‘jalik, siyosiy va madaniy markazlari bo‘lgan. Mamlakatning janubida, Fors qo‘ltig‘I sohilida Eridu shahri mavjud bo‘lgan. Ur shahri qudratli bir davlatning markazi bo‘lishi bilan katta siyosiy axamiyatga ega edi. Butun Shumerning diniy va madaniy markazi bo‘lgan Nippurda xudo Enlilning umumshumer ziyoratgohi- ibodatxonasi joylashgan. Boshqa shumer shaharlari orasida qo‘shni Umma bilan doim kurash olib borgan Lagash va Uruk shaharlari katta siyosiy axamiyatga ega bo‘lgan. Miloddan avvalgi III ming yillikning o‘rtalarida (miloddan avvalgi 2540 – 2370 yillarda) Lagash shahri boshida bir necha qo‘shni viloyatlarni hokimiyati ostida birlashtirgan zo‘r hokimlar turgan. Lagashning qo‘shni shaharlar bilan olib borgan kurashi viloyatlarni bir markaz atrofida imkon qadar jipslashtirishni ko‘zda tutgan. Lagashning iqtisodiy va siyosiy qudratiga Ur – nanshe hokimligi davrida asos solindi 1 . Binobarin, Ur – nansheni dastlabki tarixiy Lagash sulolasining asoschisi, deb hisoblash mumkin. 1 Всемирная история. Энсиклопедия. Том 1. Под ред. Ю.Н.Франсева. М., 2000 г Shahar-davlatlarning vujudga kelishi 96 Podsho Eannatum zamonida Lagashning qudrati yanada ortdi. U Aqqod davlatini Lagashga qo‘shib olganidan so‘ng, Urni ham bo‘ysundirdi. Bu bilan Urning dastlabki sulolasidan bo‘lgan podsholarning hukmronligi barham topdi. Nihoyat, Eannatum Uruk, Larsa hamda Eriduni Lagashga bo‘ysundirib, shu orqali Mesopotamiyaning butun janubiy qismini egalladi. Umma hokimi Ush, Opis va Kish podsholari yordamida Lagashga hujum qildi, ammo mag‘lubiyatga uchradi. Eannatum keyinroq Elam hokimlari ustidan ham g‘alaba qozondi. Shunday qilib, bu davrda Shumerning ta'siri o‘rta Mesopotamiya viloyatlarida juda katta bo‘lgan. Dajla va Frot daryosi irmoqlaridan bundan 70-80 ming yil ilgari yashagan odamlarning manzilgohlari topilgan. O‘rta va quyi Mesopotamiya hududida topilgan arxaik davr yodgorliklarini uch madaniy davrga: Shumerda Al-Obid, Uruk madaniyati xamda Aqqodda Jamdat-Nasr (Kish yaqinida) madaniyatlariga bo‘lish rasm bo‘lgan. Bu uch madaniyat davri miloddan avvalgi IV ming yillikni o‘z ichiga olgan. Bu madaniy davrlar Janubiy Mesopotamiyada eng qadimgi zamonlarda tashkil topgan davlatlardan oldin o‘tgan. Mesopotamiya xalqlari ko‘plab qabilalar aralashuvi natijasida paydo bo‘lgan. Qadimda mamlakat janubidagi Shumer aholisini shumerlar, Shimoldagi Aqqod aholisini aqqodlar deb atashgan. Miloddan avvalgi VIII - V ming yilliklarda Mesopotamiya aholisi dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullangan. Bu davrning boshlarida urug‘ jamoada ularning mavqyei baland bo‘lib, izzat - hurmatga sazovor edilar. Mesopotamiyada temir miloddan avvalgi III ming yillik o‘rtalarida paydo bo‘lganiga qaramay, u juda noyob metall bo‘lgan. Temir Kavkaz orti va Kichik Osiyodan keltirilgan deb taxmin qilinadi. Taxminan miloddan avvalgi 2400-yilda Urukagina davrida soliqlar qo‘y, qo‘zi, baliq bilan olinib, jun teri bilan hisob-kitob qilingan. Mahsulot ayirboshlash savdosi vujudga kelgan. Qul, uy-joy, ekinzor, uy hayvonlari va qimmatbaho metallar savdosiga oid saqlanib qolgan Shartnoma matnlari ham shundan dalolat beradi. Xom ashyoga bo‘lgan ehtiyoj tufayli tashqi savdo biroz rivojlandi. Shumeriylar misni Elam, Eron va Ossuriyadan, yog‘ochni shimoldan keltirganlar. G‘alla va qoramol ekvivalent vazifasini, keyinchalik quyma metall bo‘laklari pul vazifasini o‘tagan. Savdo-sotiq rivojlanishi bilan birga 97 kema qatnovi va kemasozlik rivoj topdi. Karvon yo‘llarida ham savdo taraqqiy eta bordi. Urdan ko‘plab arava tasvirlari topilgan. Shumer va Aqqod jamiyatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivoji, mehnat unumdorligining o‘sishi natijasida qo‘shimcha mahsulot ko‘payib, qulchilik rivojlandi. Qullar dastlab oilada paydo bo‘ldi. Shumerda topilgan yozma hujjatlarda ota o‘z farzandlarini qul qilishi mumkinligi haqida aytiladi. Xotin-qizlar teng huquqlarga ega bo‘lmaganligi Mesopotamiyada patriarxal tuzum hukmron bo‘lganligini ko‘rsatadi. Lekin qullarning asosiy qismi asirlar bo‘lgan. Shumerda qullarni “sag” (bir dona), Aqqodda “ardu” (xarob odam) yoki “reshu” (bosh) deb ataganlar. Mesopotamiyada miloddan avvalgi III ming yillikka kelib, qulchilik shakllari ancha shakllanib ulgurgan edi. Shumer va Aqqod hududida miloddan avvalgi IV ming yillikdayoq, eng qadimgi shahar-davlatlar vujudga kelgan. Bu shaharlar xo‘jalik, siyosat va madaniyat markazlari bo‘lib, Eridu, Ur, Nippur, Umma, Lagash, Uruk shular jumlasidan hisoblanadi. Topilgan ko‘plab hujjat va moddiy manbalar ular bir qadar rivoj topganidan dalolat beradi. Dastlab quyi Mesopotamiyada Ur kuchli davlat bo‘lgan bo‘lsa, so‘ng miloddan avvalgi 2540 - 2370 yillarda Lagash davlati qudrati ortdi. Uning iqtisodiy va siyosiy qudratiga Ur - nanshe hokimligi davrida asos solindi. Ur-nanshe Lagash sulolasining asoschisi hisoblanib, uning vorisi - Eannatum zamonida Lagashning qudrati yanada ortdi. U Aqqod, Kish, Urni bo‘ysundirib, Urning I sulolasi hukmronligini tugatdi va Uruk, Larsa, Eriduni ham qo‘lga kiritdi. Ayniqsa, Umma shahri uchun shiddatli janglar kechdi. Eannatum Um, Opis va Kish podsholari yordamida Lagashga hujum qildi. Bu jangda Umma mag‘lubiyatga uchradi. Eannatumning bu g‘alabasi “Kalxatlar lavhasi 1 ” deb atalgan yodgorlik orqali bizga qadar yetib kelgan. Yozuvlarda Eannatum Kish va Opis podsholari, shuningdek, Elamni bosib olganligi qayd etiladi. Shunday qilib, shumerlar ta'siri quyi va o‘rta Mesopotamiya va Elamda kuchayib, kengroq tarqaldi. Entemena - Eannatumning harbiy siyosatini davom ettirdi va Umma, Ur, Eridu, Nippurda Lagash hukmronligini mustahkamlash va 1 Всемирная история. Энсиклопедия. Том 1. Под ред. Ю.Н.Франсева. М., 2000 г 98 Elam hujumini daf etishga muvaffaq bo‘ldi. O‘sha zamonga oid tarixiy hujjat - Entemena yozuvi o‘ta muhim ahamiyat kasb etib, bu hujjatda dastlabki diplomatik munosabatlar, Lagash va Umma o‘rtasidagi urushlar obrazli tasvirlanadi. Hujjatda Entemenaning Umma ustidan qozongan g‘alabasidan so‘ng tuzilgan sulh Shartlari bayon etilib, hududiy chegaralar ko‘rsatib o‘tilgan. Shartnoma ummaliklar tomonidan buzilgan taqdirda ularga qattiq jazo berilishi ko‘rsatilgan. Qadimgi Shumer yozuvlarida uchraydigan semit so‘zi shumerliklarning semitlar bilan qadimdan aloqada bo‘lganidan dalolat beradi. Keyinchalik semitlar shumerlarga tegishli hududlarda paydo bo‘ldilar. III ming yillikning o‘rtalaridan boshlab esa, ular Ikkidaryo oralig‘ining shimolida Shumer madaniyatining davomchisi bo‘lib qoldilar. Semitlar bunyod etgan eng qadimgi shahar Frot bo‘yidagi Aqqod Ikkidaryo bo‘yini birlashtirgan poytaxt edi. Aqqod shahrining ulkan o‘rni shundaki, Aqqod davlati yemirilgandan keyin ham shimoliy Ikkidaryo oralig‘ida Aqqod nomi saqlanib qoldi, janub esa Shumer nomini oldi. Shuningdek, Nippur shahri yaqinidagi Isim shahri ham semitlar tomonidan bunyod etilgan. Lekin shaharlar ichida eng yoshi- Bobil mamlakat tarixida eng muhim o‘rin tutadi. Miloddan avvalgi II - I ming yilliklarda Bobil Ikkidaryo oralig‘ining madaniy, siyosiy hamda iqtisodiy markaziga aylandi. Urukagina podsholigining yettinchi yilida Umma hokimi Lugal - Zagisi Lagashga bostirib kirib, shaharni vayron qildi. Lugal - Zagisi Lagash bilan cheklanmay, o‘ziga butun Shumer va Aqqodni bo‘ysundirishni maqsad qilgan edi. Yozuvlarda aytilishicha, u Uruk, Ur, Larsa va Adabni bosib olgan. Shumerning diniy markazi - Nippur ham Lugal - Zagisi qo‘l ostida qoldi. U o‘zini Uruk va Urning podshosi hamda bu shaharlarni Shumerning poytaxtlari deb e'lon qildi. Yozuvlarda Lugal - Zagisi “Urukni yashnatib yuborganligi, Urni xursand qilib, boshini osmonga yetkazganligi, Bebbarning sevimli shahri Larsani shod-xurramlik suviga serob qilganligi, xudoning sevimli shahri Ummani baland qudratga erishtirganligi” haqida faxr bilan qayd etiladi. Shumer Lugal - Zagisining 25 yillik podsholigi davrida ancha rivojlangan. Bu orada Aqqod ham ancha taraqqiy etdi. Ular o‘rtasidagi kurashda Aqqod g‘olib chiqib, natijada Shumer - Aqqod podsholigi 99 tarkib topdi. Bizga qadar yetib kelgan ma'lumotlarga qaraganda “Ma'buda Ishtar” juda katta siyosiy arbob Sargon I ni Aqqod podshosi darajasiga ko‘targan. “Sargon” so‘zi “Sharru - Kin” - ya'ni “haqiqiy podsho” ma'nosini anglatadi. Shumer va Aqqodning birlashuvi mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy rivoji yo‘lida turtki bo‘ldi. Download 1.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling