Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 
 
• Davlat byudjeti qanday omillarga bog‘liq holda vujudga 
keladi va rivojlanadi? 
• Davlat byudjeti o‘zida qanday munosabatlarni ifodalaydi? 
• Davlat byudjeti uchun qanday xarakterli xususiyatlar xos? 
• “Davlat byudjeti” tushunchasiga terminologik jihatdan yana 
qanday tushunchalar qo‘shiladi? 
• Mamlakatning yalpi ichki (milliy) mahsuloti davlat byudjeti 
orqali taqsimlanganda qanday bosqichlarni bosib o‘tadi? 
• Davlat byudjeti fondini shakllantirishda qanday ikki tushun-
chalardan foydalaniladi? 
• Qanday davlat byudjeti kategoriyalarini bilasiz? 

---

364 
• davlat mulkiga tegishli bo‘lgan mol-mulkni sotishdan olingan 
tushumlar; 
• davlat zaxiralari va rezervlar bo‘yicha daromadlarning 
xarajatlardan o‘sgan qismi summasi; 
• davlat byudjeti mablag‘larini hisobga oluvchi hisobvaraq-
laridagi mablag‘lar qoldig‘ining o‘zgarishi; 
• va boshqalar. 
Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning tashqi manba-
lari qatoriga quyidagilar kiradi: 
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog‘ozlarni 
chiqarish orqali xorijiy valyutada amalga oshirilgan davlat 
zayomlari; 
• xorijiy valyutada taqdim etilgan va mamlakat hukumati 
tomonidan jalb qilingan xorijiy davlatlar, banklar va firmalar, 
xalqaro moliyaviy tashkilotlarning kreditlari. 
Yuridik va jismoniy shaxslar, xorijiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar 
va xalqaro huquqning boshqa subyektlari oldidagi (davlat 
kafolatlari bo‘yicha majburiyatlarni qo‘shgan holda) mamlakat 
hukumatining qarz majburiyatlari hukumatning davlat qarzini 
vujudga keltiradi. Bu qarz davlat byudjetini tashkil yetadigan 
davlat mulki bilan to‘liq va hech qanday shartsiz ta’minlanishi 
kerak. Bunda davlat hokimiyati organlari mamlakat hukumatining 
qarz majburiyatlari va davlat qarziga xizmat qilish uchun respublika 
byudjetining 
daromadlarini 
shakllantirish 
bo‘yicha 
barcha 
vakolatlardan foydalanadilar. 
Mamlakatning qarz majburiyatlari quyidagi shakllarda bo‘lishi 
mumkin: 
• qarz oluvchi sifatida mamlakat hukumati nomidan kredit 
tashkilotlari, xorijiy davlatlar va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan 
tuzilgan kredit bitimlari va shartnomalari; 
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog‘ozlarni 
chiqarish orqali amalga oshirilgan davlat zayomlari; 
• mamlakat hukumati tomonidan davlat kafolatini berish 
to‘g‘risidagi shartnomalar; 
• o‘tgan yillardagi mamlakatning qarz majburiyatlarini 
restrukturizatsiya qilish va muddatini o‘zgartirish to‘g‘risidagi 
mamlakat hukumati nomidan tuzilgan (shu jumladan, xalqaro) 
bitimlar va shartnomalar; 
357 
• boshqa xarajatlar. 
Davlat byudjetining xarajat qismi tarkibida O‘zbekiston 
Respublikasi 
Vazirlar 
Mahkamasining, 
Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi 
respublika 
byudjetining, 
viloyatlar 
viloyat 
byudjetlarining va Toshkent shahri shahar byudjetining tumanlar 
va shaharlar byudjetlarining zaxira jamg‘armalari hisobga olinadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat byudjetining xarajatlari 
uning daromadlari bilan uzviy bog‘langandir. Bunday o‘zaro 
bog‘liqlik xarajatlarning miqdoriy jihatdan daromadlarga muvofiq 
kelishi va ularning bir-biriga o‘zaro ta’sir ko‘rsatishi orqali 
ifodalanadi. Bir tomondan, aksariyat hollarda, davlat byudjeti 
xarajatlarining hajmi davlat byudjeti daromadlarining hajmi bilan 
cheklanadi. O‘z navbatida, davlat byudjeti daromadlarining hajmi 
esa davlatning iqtisodiy imkoniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning 
uchun ham bu yerda davlat byudjeti xarajatlarining shunday 
hajmini va milliy xo‘jalikda pul fondlarini shakllantirishda davlat 
byudjeti mablag‘laridan foydalanishning shunday muddatlarini 
o‘rnatish kerakki, ular minimal xarajatlar qilib maksimal samaraga 
erishish orqali davlat oldidagi ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni 
muvaffaqiyatli bajarilishini ta’minlasin. Boshqa tomondan esa, 
ishlab chiqarishning o‘sishiga ijobiy ta’sir qilish, ilmiy-texnika 
taraqqiyotini tezlashtirish va milliy xo‘jalikdagi proporsiyalarni 
optimallashtirish orqali davlat byudjetining xarajatlari uning 
daromadlari darajasining ortishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Davlat byudjeti xarajatlari hajmining yildan-yilga ortib borishi 
ularni 
milliy 
xo‘jalikning 
samaradorligi 
nuqtayi 
nazaridan 
baholashni dolzarb muammoga aylantirib qo‘yadi. Bunda milliy 
xo‘jalikning yakuniy natijasini baholab, faqat unga tegishli bo‘lgan 
daromadlarning qo‘shimcha ravishda o‘sganligiga e’tibor berish 
bilan cheklanish maqsadga muvofiq emas. Bunda, bir vaqtning 
o‘zida, jamiyatning ijtimoiy taraqqiyot darajasi, ijtimoiy muam-
molarning qay darajada hal etilganligi ham nazardan chetda 
qolmasligi kerak. Albatta, milliy xo‘jalikning yakuniy natijasi davlat 
byudjeti xarajatlarining umumiy hajmiga, ularning tarkibiy 
tuzilishiga, davlat byudjeti mablag‘laridan to‘g‘ri, tejamli va 
samarali foydalanishga bevosita bog‘liq. Shuning uchun ham 
hozirgi sharoitda davlat byudjeti xarajatlarining ilmiy asoslangan 
holda rejalashtirilishiga, davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanish 

---

358 
ustidan o‘rnatilgan moliyaviy nazorat tizimiga alohida e’tibor berish 
lozim. 
Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga solishning muhim vositalaridan 
biri ham davlat byudjetining xarajatlaridir. Moliyaviy tartibga solish 
deyilganda, milliy xo‘jalikdagi oqilona nisbat (proporsiya)larni 
ta’minlash maqsadida davlat byudjeti mablag‘larini tarmoqlar va 
hududlar bo‘yicha taqsimlash va qayta taqsimlashning shakllari va 
metodlari majmui tushuniladi. Milliy xo‘jalikni moliyaviy tartibga 
solishning 
obyektiv 
zarurligi 
katta 
o‘zgaruvchanlik 
bilan 
xarakterlanadigan, uning murakkab organizmi turli qismlarida 
moliyaviy resurslarni jamg‘arish sur’atlarining turlichaligi bilan 
izohlanadi. Davlat byudjeti resurslarini sarf qilish orqali davlat pul 
mablag‘larini taqsimlashda vujudga kelgan proporsiyalarni 
o‘zgartirishi va buning oqibatida ba’zi bir tarmoqlarning 
(hududlarning) rivojlanishini tezlashtirishi va boshqalarining 
rivojlanishini rag‘batlantirmasdan, milliy xo‘jalikning rivojlanishini 
tartibga solishi mumkin. Davlat byudjeti mablag‘larining katta 
qismini 
muhim 
ishlab 
chiqarish-hududiy 
komplekslarni 
rivojlantirishga 
sarflash 
sekin-astalik 
bilan 
chuqur 
sifat 
o‘zgarishlarining sodir bo‘lishiga – ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibiy 
tuzilmasining o‘zgarishiga olib keladi. 
Mamlakat iqtisodiyotini moliyaviy jihatdan tartibga solish 
davlat byudjeti daromadlarini rejalashtirish va byudjetdan 
moliyalashtirish 
jarayonlari 
davomida 
amalga 
oshiriladi. 
Rejalashtirish 
jarayonining 
o‘zidayoq 
davlat 
byudjeti 
xarajatlarining umumiy hajmi gorizontaliga (tarmoq, vazirlik va 
maqsadli yo‘nalishlarga) va vertikaliga (boshqaruvning turli 
darajalariga muvofiq ravishda) taqsimlanib, iqtisodiyotda tarkibiy 
o‘zgarishlarning sodir bo‘lishi uchun tegishli sharoit yaratiladi. 
Byudjetdan moliyalashtirish jarayonida esa davlat o‘zining 
ixtiyoriga kelib tushayotgan pul mablag‘larini rejalashtirilgan 
tadbirlar doirasida va undan tashqarida keng xarajat qilish 
imkoniga ega bo‘ladi. Mablag‘larni konkret taqsimlovchilarga 
davlat byudjeti kreditlarini ochish, davlat byudjeti mablag‘larini 
berish va ulardan samarali foydalanishni nazorat qilib, moliya 
organlari iqtisodiyotning rivojlanishi ustidan kuzatuv olib boradilar 
va 
zarur 
holatlarda 
taqsimlanayotgan 
davlat 
byudjeti 
mablag‘larining proporsiyalarini o‘zgartiradilar. 
363 
moliyalashtirishning asosiy manbalaridan biri davlatning qarz 
olishidir. 
Davlatning qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy 
davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom va 
kreditlarni olishdan iborat bo‘lib, hukumat oldida qarz oluvchi yoki 
boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarishi bo‘yicha kafolatchi 
sifatidagi majburiyatlari vujudga keladi.
Davlatning ichki qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy 
davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom 
va kreditlarni olishdan iborat bo‘lib, ular bo‘yicha qarz oluvchi yoki 
boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo‘yicha ham 
kafolatchi sifatida hukumatning o‘z milliy valyutasida ifodalangan 
qarz majburiyatlari paydo bo‘ladi.
Davlatning tashqi qarz olishi jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy 
davlatlar, xalqaro moliyaviy tashkilotlardan jalb qilinadigan zayom 
va kreditlarni olishdan iborat bo‘lib, ular bo‘yicha qarz oluvchi yoki 
boshqa qarz olganlarning qarzlarni qaytarish bo‘yicha kafolatchi 
sifatida 
hukumatning 
xorijiy 
valyutada 
ifodalangan 
qarz 
majburiyatlari vujudga keladi.
Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning barcha manbalari 
jalb qilingan mablag‘larning asosiy turlari bo‘yicha navbatdagi 
moliyaviy yilga mo‘ljallangan davlat byudjeti to‘g‘risidagi qonunda 
qonunchilik hokimiyati organlari tomonidan albatta tasdiqlanishi 
kerak. 
Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning manbai sifatida 
mamlakat Markaziy bankining kreditlari va Markaziy bank 
tomonidan hukumatning sotib olingan qarz majburiyatlari 
maydonga chiqishi maqsadga muvofiq emas. 
Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning barcha manba-
larini ikki guruhga bo‘lish qabul qilingan: 
1) ichki manbalar; 
2) tashqi manbalar. 
Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirishning ichki manbalari 
sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
• mamlakat hukumati tomonidan shu mamlakatning milliy 
valyutasida kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar; 
• mamlakat hukumati nomidan qimmatbaho qog‘ozlarni 
chiqarish orqali amalga oshirilayotgan davlat zayomlari; 

---

362 
• davlat byudjetining balansliligi, daromadlarning xarajatlardan 
ko‘pligi 
ba’zan 
iqtisodiyotning 
sog‘lom 
va 
uzluksiz 
rivojlanayotganligidan dalolat bermaydi; 
• davlat byudjeti defitsitining darajasi, odatda, mamlakat yalpi 
ichki (milliy) mahsuloti miqdorining 2-3%idan oshmasligi lozim. 
Ana shu chegaradan oshilsa, uni tezroq kamaytirish (yoki shu 
darajaga keltirish) choralarini ko‘rish kerak; 
• davlat byudjeti defitsitini qoplash uchun, eng avvalo, davlat 
kreditining turli shakllaridan foydalanmoq lozim. Shuningdek, 
davlat qimmatbaho qog‘ozlarini moliyaviy bozorga joylashtirish 
ham maqsadga muvofiq. Muomalaga ko‘proq miqdorda pul 
chiqarish yo‘lidan esa foydalanmaslik kerak; 
• davlat byudjeti defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga 
barham berish uchun, birinchi navbatda, iqtisodiyotning o‘zini 
“davolamoq” lozim. Aks holda, ana shu maqsadga erishish uchun 
ko‘zda tutilgan har qanday tadbir, albatta, muvaffaqiyatsizlikka 
uchraydi. 
Davlat byudjeti defitsitining darajasini kamaytirish yoki unga 
barham berish borasidagi amalga oshirilishi lozim bo‘lgan chora-
tadbirlarning eng asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: 
• davlat byudjeti mablag‘larining investitsion yo‘nalishini 
o‘zgartirish, ularni eng ko‘p samara beradigan tarmoq va 
sohalarga sarflash; 
• xo‘jalik yuritishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi 
moliyaviy imtiyoz va jazolardan keng foydalanish; 
• Davlat byudjetidan moliyalashtirish va davlat iqtisodiyoti 
sohasini qisqartirish; 
• harbiy xarajatlar miqdori ni kamaytirish; 
• eng muhim ijtimoiy dasturlarnigina moliyalashtirishni saqlab 
qolish, yirik davlat byudjeti xarajatlarini talab etuvchi dasturlarni 
qabul qilishni to‘xtatib turish; 
• Markaziy bankning qarzlarni davlat qimmatbaho qog‘ozlari 
shaklida rasmiylashtirmasdan turib hukumat organlariga kredit 
berishini taqiqlab qo‘yish; 
• xorijiy sarmoyalarni jalb etish; 
• va boshqalar. 
Davlat 
byudjeti 
defitsiti 
vujudga 
kelgan 
paytda 
uni 
moliyalashtirish 
manbalarini 
aniqlab 
olmoq 
zarur. 
Uni 
359 
Daromadlarni davlat byudjetidagi xarajatlarning aniq turlari va 
yo‘nalishlari bo‘yicha biriktirilishi prinsipi bo‘lmaganligi uchun bu 
yerda davlat byudjeti resurslarini keng miqyosda o‘tkazish va 
shunga muvofiq ravishda davlatning ixtiyoriga kelib tushuvchi pul 
mablag‘laridan har qanday zarur yo‘nalishlarda foydalanilishi 
mumkin. 
Davlat byudjeti xarajatlarining tarkibi va uning tuzilmasi 
davlatning tabiatiga, u tomonidan bajarilayotgan funksiyalarga, 
milliy xo‘jalikning ehtiyojlariga bog‘liq hamda davlat byudjeti 
mexanizmi orqali ishlab chiqarish va iste’molning ba’zi bir 
omillariga davlatning ta’sirchanligini ta’minlash kabilar bilan 
belgilanadi. 
Davlat byudjetining xarajatlaridan foydalanish byudjetdan 
moliyalashtirish orqali amalga oshiriladi. Shu munosabat bilan, 
byudjetdan moliyalashtirish deyilganda rejada ko‘zda tutilgan 
tadbirlarni amalga oshirish uchun subyektlarga byudjetdan 
mablag‘larni taqdim etish tizimi tushuniladi. U pul mablag‘larini 
taqdim etishning o‘ziga xos bo‘lgan shakl va metodlari bilan 
xarakterlanadi 
hamda 
ma’lum 
bir 
prinsiplarga 
tayanadi. 
Byudjetdan moliyalashtirishning prinsiplari, shakllari va metodlari 
bu tizimning tarkibiy elementlari bo‘lib hisoblanadi va uning amal 
qilish natijalariga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Muhim ijtimoiy-iqtisodiy 
vazifalar hal etilayotgan paytda byudjetdan oqilona va samarali 
moliyalashtirish tizimining ahamiyati yanada ortadi. 
Byudjetdan moliyalashtirishning oqilona tizimini tashkil etishda, 
eng avvalo, moliyalashtirish prinsiplari muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi 
amaliyotda foydalanilayotgan byudjetdan moliyalashtirishning 
prinsiplarini umumiy va xususiy guruhlarga bo‘lish mumkin. 
Umumiy 
prinsiplar 
byudjetdan 
mablag‘ 
oladigan 
barcha 
subyektlarning faoliyatiga tegishlidir. Xususiy prinsiplar esa 
subyektlar faoliyatining tashkil etilishiga bog‘liq ravishda davlat 
byudjeti mablag‘larining taqdim etilish tartibini belgilab beradi. 
Byudjetdan moliyalashtirishning umumiy prinsiplari quyidagi-
lardan iborat bo‘lishi mumkin: 
– minimum xarajatlardan maksimum samara olish; 
– davlat byudjeti mablag‘laridan foydalanishning maqsadli 
xarakterdaligi; 

---

360 
– ko‘zda tutilgan rejalarning bajarilishi va oldin berilgan 
mablag‘lardan foydalanilganligini inobatga olgan holda davlat byudjeti 
mablag‘larini taqdim etish. 
Byudjetdan moliyalashtirish amaliyotida umumiy tamoyillar bilan 
birgalikda xususiy prinsiplardan ham foydalaniladi. Ularning tarkibiga 
quyidagilar kiradi: 
– davlat byudjeti mablag‘larini faqat ishlab chiqarishni kengay-
tirish xarajatlariga ajratish; 
– davlat byudjeti mablag‘larining miqdorini aniqlashda “qoldiq” 
yondashuvidan foydalanish;
– byudjetdan moliyalashtirish rejalashtirilayotgan xarajatlardan 
kredit metodini ta’minlash bilan birgalikda foydalanish; 
– korxonalarning moliyaviy holatini byudjetli tartibga solish 
prinsipi va boshqalar. 
Amaliyotda byudjetdan moliyalashtirishning turli shakllaridan 
foydalaniladi. Smetali moliyalashtirish, dotatsiya, subvensiya, 
subsidiya, davlat byudjeti ssudalari, baholardagi farqni qoplash va 
boshqalar byudjetdan moliyalashtirishning shakllaridir
70
.