Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Postkeynschilar nazariyalari. Yangi mumtoz maktab 
vakillari nazariyalarining ma’lum darajada rivojlangan bo‘lishiga 
qaramasdan keynschilar ta’limoti yangi sharoitlarga muvofiq 
rivojlanishda davom etmoqda. 1970-yillarda postkeynschilar 
yo‘nalishi shakllandiki, uning yirik namoyandalari qatoriga 
AQShda X.Minskiy, R.Klauer, Buyuk Britaniyada – N.Kaldor, 
G.Shekl va boshqalarni kiritish mumkin. Bu yo‘nalish ham yangi 
keynschilarning va ham yangi maktab vakillarining asosiy 
qoidalarini tanqid ostiga oldi. Postkeynschilar nazariyasining 
asosini hamon moliya mexanizmi yordamida davlat aralashuvini 
kengaytirish g‘oyasi yotmoqda. Moliyaviy siyosat asosiy siyosatga 
aylanmog‘i va u monopoliyalar faoliyatini cheklashga hamda 
harbiy xarajatlarni qisqartirishga yo‘naltirilgan bo‘lmog‘i lozim. 
“Daromadlar siyosati”da ular ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish 
va ijtimoiy muammolarni hal etish tarafdorlari sifatida maydonga 
chiqmoqdalar. Ularning fikricha, eng yaxshi soliqqa tortish usuli 
bu xarajatlarni soliqqa tortishdir. Ingliz tadqiqotchisi N.Kaldor 
daromad solig‘ini iste’mol solig‘i bilan almashtirish g‘oyasini taklif 
etadi. U iste’mol solig‘ini shaxsiy xarajatlarni qondirishga 

---

194 
sarflanadigan daromadlarning bir qismini soliqqa tortish sifatida 
talqin 
qiladi. 
Uning 
nazarida, 
bu 
chora 
jamg‘arishni 
rag‘batlantirishi va inflyatsiyaning darajasini pasaytirishi mumkin. 
N.Kaldorning fikri G‘arb olimlari tomonidan keng qo‘llab-
quvvatlanildi. Ular ham soliq tizimini xarajatlardan olinadigan 
yagona soliqqacha soddalashtirish tarafdori bo‘lib, fuqarolarning 
faqat iste’mol xarajatlari soliqqa tortilishi kerak, deb hisoblashdi. 
XX yuz yillikning oxiri va XXI yuz yillikning boshlarida iqtisod 
ilmi, yaxlit holda bozor tizimini, biznes qonunlarini, iqtisodiyotning 
har qanday sohasidagi amaliy faoliyatni o‘rganishni zarur 
hisoblamoqda. Bir vaqtning o‘zida esa, amerikalik mashhur 
olimlar K.R.Makkonnell va S.L.Bryular o‘zlarining “Ekonomiks. 
Prinsiplar, muammolar, siyosat” asarida yozganlaridek, moddiy 
ehtiyojlar cheklanmagan, resurslar esa (kapital, yer, mehnat, 
tadbirkorlik qobiliyati va boshqalar) aksincha, cheklangandir. 
Shuning uchun ham iqtisodiyot taraqqiyotining turli davrlarida 
uning 
darajasi 
turlicha 
bo‘lishiga 
qaramasdan 
iqtisodiy 
jarayonlarni tartibga solish doimiy ravishda talab qilinadi. 
Yuqoridagi har ikkala muallif taklifga yo‘naltirilgan fiskal siyosatni 
qo‘llab-quvvatlaydilar. Fiskal siyosat esa jami talabga va soliqlarni 
o‘zgartirish orqali esa taklifga ham ta’sir ko‘rsatadi. Byudjetdan 
transfert to‘lovlari va soliq tizimi, bu olimlar fikricha, turli iqtisodiy 
vaziyatlarda talab qilingan muvozanatni ta’minlashi mumkin. 
Xorijiy mamlakatlarning zamonaviy moliya fanida, turli 
maktablar o‘rtasida doimiy ravishda munozaralar va farqlanuvchi 
fikrlar 
bo‘lishiga 
qaramasdan, 
konvergensiya 
jarayoni 
kuzatilmoqda. Masalan, keynschilar nazariyasida qarashlar yangi 
mumtoz maktab vakillarining qarashlariga va yangi mumtoz 
nazariyalar esa keynschilar nazariyalaridagi qarashlarga kirib 
bormoqda. Bu, eng avvalo, barcha nazariyalarda mavjud bo‘lgan 
moliya-kredit-pul mexanizmiga tegishlidir. Barcha nazariyalar 
mamlakatning xo‘jalik hayotiga ta’sir ko‘rsatish uchun bu 
instrumentlarni tadqiq etish zarur ekanligini bir ovozdan tan 
oladilar, so‘zsiz e’tirof etadilar. Holbuki, bunday ta’sir choralari, 
ulardan foydalanish vositalari va vaqtlari bir-biriga mos 
tushmasligi mumkin. 
Xorijiy 
olimlar 
tomonidan 
yaratilgan 
moliyaviy 
konsepsiyalarining tahlili quyidagi yakuniy xulosalarni chiqarishga 
imkon beradi: 
207 
malakasiga, tadbirkorlikning natijaliligiga, moliyaviy resurslar va 
tashqi qarzlardan oqilona foydalanishga bog‘liq bo‘ladi; 
• bank-kredit tizimining moliyaviy salohiyati – kredit 
resurslariga bo‘lgan iqtisodiyotning ehtiyojlarini qondirish bo‘yicha 
kredit tashkilotlari aktivlari va real imkoniyatlarining yig‘indisi. 
Ayrim 
mamlakatlarning 
bank-kredit 
tizimi 
hozirgi 
paytda 
kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini kredit resurslari 
bilan ta’minlash imkoniyatiga ega emas. Ularda XYuSlarga 
taqdim etilayotgan kredit resurslari, asosan, qisqa muddatli 
xaraktyerga ega hamda asosiy kapitalni shakllantirishdagi 
kreditlarning salmog‘i iqtisodiyot samaradorligining o‘sishi uchun 
yetarli emas; 
• sug‘urta fondlarining moliyaviy salohiyati. Bu salohiyat 
tadbirkorlik risklarini pasaytiradigan va jamg‘armalar hamda 
investitsiyalar o‘sishini ta’minlaydigan pul sug‘urta resurslarini 
shakllantirish bo‘yicha sug‘urtaviy moliyaviy-iqtisodiy imkoniyatlar 
yig‘indisining amalga oshirilishi orqali namoyon bo‘ladi; 
• uy xo‘jaliklarining moliyaviy salohiyati. Bu salohiyat ularning 
jami daromadlari, soliq, renta va foiz to‘lovlari, investitsion 
talabning o‘sishiga iste’mol va jamg‘arishning ta’siri orqali 
ifodalanadi. 
Hozirgi paytda ko‘p mamlakatlarda aholining jamg‘armalari, 
XYuS va tashkilotlarning jamg‘armalari singari kengaytirilgan 
takror ishlab chiqarish maqsadlari uchun to‘liq foydalanilmayapti. 
Aholining 
jamg‘armalaridan 
foydalanish 
masalasi 
bizning 
mamlakatimizda ham hali o‘z yechimini topmagan. Mustaqillikning 
dastlabki yillarida banklarning aholi omonatlari bo‘yicha foiz 
stavkalarini 
bir 
tomonlama 
kamaytirish 
hodisalariga 
yo‘l 
qo‘yganliklari, omonatni sir saqlash shartini buzganliklari kabi 
noxush holatlar aholining banklarga bo‘lgan ishonchini pasay-
tirganligi sir emas. 2016-yildan boshlab mamlakatimizda bu 
masalada ham juda katta ijobiy o‘zgarishlar yuz bera boshladi. 
Ayni paytda aholi omonatlari miqdori keskin suratlar bilan oshib 
boryapti.