Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 
 
• Umumlashtirilgan ko‘rinishda asosiy kapital qanday 
qiymatning bir qismi hisoblanadi? 
• XYuSning buxgalteriya balansida asosiy kapital qanday 
sifatda aks ettiriladi? 
• Asosiy kapitalning asosini nimalar tashkil etadi? 
• Mehnat va mahsulotni yaratish jarayonida asosiy kapital 
nimaning qismi sifatida maydonga chiqadi? 
• Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo‘lgan 
qiymatning qanday uch funksional shakllarida harakat qilishini 
anglatadi? 
• Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan 
farqli o‘laroq asosiy kapital qanday o‘ziga xos xususiyatlarga ega? 
• Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan 
shakli sifatida nimalar maydonga chiqadi? 
• Iqtisodiy mo‘ljallanganligiga ko‘ra asosiy fondlar qanday 
manbalardan tashkil topadi? 

---

262 
• Asosiy ishlab chiqarish fondlari deb nimaga aytiladi? 
• Noishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibiga XYuSning 
qanday 
mulklari 
kiradi? 
Ular 
bo‘yicha 
amortizatsiya 
hisoblanadimi?
• Asosiy fondlarning tarkibi va ularning aktiv va passiv 
qismlarini tushuntirib bering. 
• Asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligini tahlil 
qilishda qanday omillarni hisobga olish maqsadga muvofiq? 
• Hozirgi paytda amaliyotda amortizatsiya ajratmalarini 
hisoblashning asosiy usullari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini 
tushuntirib bering. 
• Chiziqli metod qo‘llanilganda bir oy uchun hisoblangan 
amortizatsiyaning summasi qanday aniqlanadi?
• Nochiziqli metod asosida amortizatsiya normasini hisoblash 
qanday amalga oshiriladi?
• Asosiy kapitalning doiraviy aylanish jarayonida vujudga 
keladigan o‘z moliyaviy resurslarining tarkibiga, amortizatsiya 
fondidan tashqari, yana qanday daromadlar va turli tushilmalar 
ham kirishi mumkin? 
• Asosiy fondlarni shakllantirish uchun jalb qilinadigan pul 
mablag‘larining manbalarini qanday guruhlarga bo‘lish mumkin va 
har bir guruhning tarkibiga nimalar kiradi? 
• Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi jarayonida ishtirok 
etadigan moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligi 
qanday aniqlanadi?
• Asosiy kapitaldan samarali foydalanishni baholashda XYuS 
moliya-xo‘jalik faoliyatining natijaliligini ochib beruvchi qanday 
umumiy 
moliyaviy-iqtisodiy 
ko‘rsatkichlardan 
foydalanish 
maqsadga muvofiq? 
• Ishlab chiqarishning umumiy rentabelligi ko‘rsatkichi qanday 
aniqlanadi?
• Fond qaytimi va fond sig‘imi ko‘rsatkichlarini hisoblash 
tartiblari qanday?
• Smenalik koeffitsiyent qanday aniqlanadi?
• Asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish koeffitsiyenti 
nimani ifodalaydi va u qanday aniqlanadi?
• Asosiy ishlab chiqarish fondlarining yangilanish koeffitsiyenti 
nimani anglatadi va u qanday hisoblanadi? 
267 
• asosiy vositalar va boshqa mol-mulklarni saqlash va 
ekspluatatsiya qilish, ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish, 
shuningdek, ularni tuzatilgan holatda saqlab turish xarajatlari; 
• tabiiy resurslarni o‘zlashtirish xarajatlari; 
• ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari bilan 
bog‘liq bo‘lgan xarajatlar; 
• majburiy va ixtiyoriy sug‘urta xarajatlari; 
• ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa 
xarajatlar. 
Yuqoridagilardan tashqari bu xarajatlar yana quyidagicha 
guruhlanishi mumkin: 
• moddiy xarajatlar; 
• mehnat haqi xarajatlari; 
• hisoblangan amortizatsiya summalari; 
• boshqa xarajatlar. 
XYuS umumiy xarajatlarining summasidan iborat bo‘lgan 
ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga quyidagilar kiradi: 
• moddiy xarajatlar; 
• amortizatsiya ajratmalari; 
• mehnatga haq to‘lash xarajatlari; 
• ijtimoiy ehtiyojlarga ajratmalar; 
• tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining o‘zgarishi va 
boshqa xarajatlar; 
• kelgusi davr xarajatlari; 
• kelgusi xarajatlar va to‘lovlar rezervlari; 
• va boshqalar. 
Sotishdan tashqari xarajatlar mahsulotni ishlab chiqarish va 
sotish bilan bog‘liq bo‘lmaydi. 
Resurslarning 
samarali 
boshqaruvchanligini 
ta’minlash 
uchun 
mahsulotning 
tannarxi 
XYuSning 
alohida 
olingan 
bo‘linmalari bo‘yicha hisoblanadi. U o‘z ichiga shu bo‘linmaning 
xarajatlarini olib, ma’lum davr uchun XYuS xarajatlarining rejali 
hisobini, ya’ni byudjetini (smetasini) tuzish uchun asos bo‘ladi. 
XYuSning barcha xarajatlarini turli yo‘nalishlar bo‘yicha (u 
yoki bu klassifikatsiyaning asosida nima qo‘yilganligiga bog‘liq 
ravishda) tasniflash (klassifikatsiya qilish, turkumlarga ajratish) 
mumkin. Odatda, xarajatlarning klassifikatsiyasi ularning quyidagi 
belgilar bo‘yicha tasniflashni o‘z ichiga oladi: 

---

266 
uchun ongli ravishda yo‘qotilgan yoki rad etilgan imkoniyatlarni 
xarakterlaydi (tavsivlaydi). 
“XYuSning xarajatlari” tushunchasi “XYuSning chiqimlari” 
tushunchasidan farq qilib, ular bevosita moliyaviy kategoriyalar va 
birinchi navbatda mahsulot tannarxi bilan uzviy bog‘langan. 
Shuning uchun ham XYuSning xarajatlariga uning mohiyatini 
ifodalovchi quyidagicha ta’rif berish mumkin: foyda olish yoki