Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Joriy baho deyilganda shu davrda mahsulotni yetkazib 
berish amalga oshirilgan baho tushuniladi. Bunday baholar bir 
shartnoma doirasida o‘zgarishi mumkin va ular bozorning holatini 
o‘zida aks ettiradi. 

---

284 
muhim omili hisoblanadi, tovarlar va xizmatlar bozorida talab va 
taklif o‘rtasidagi ma’lum bir nisbatning o‘rnatilishiga o‘z ta’sirini 
ko‘rsatadi va shuning uchun ham u talab va taklifni 
muvozanatlashtirish (balanslashtirish) funksiyasi bilan uzviy 
bog‘langan. 
Baho funksiyalarining bunchalik ko‘pligi, ba’zan alohida 
olingan unga tegishli bo‘lgan funksiyalar maqsadlari va 
vazifalarining o‘zaro qarama-qarshiligi shunga olib keladiki, 
bahoning barcha funksiyalarini muvaffaqiyatli ravishda amalga 
oshirish mumkin bo‘lmay qoladi. Ratsional va hatto, optimal 
baholar xususida gapirib turib, odatda uning bir funksiyasi yoki 
funksiyalarning shunday hamkorligini nazarda tutish kerakki, ular 
ma’lum darajada amalga oshgan bo‘lsin. Shuning uchun ham 
bozor iqtisodiyotida bahoning ayrim funksiyalari kamroq yoki 
ko‘proq yuklama bilan “ishlaydi”. Masalan, mahsulotni qiymat 
ifodasida ishlab chiqarish, taqsimlash va iste’mol qilishni 
rejalashtirishda foydalaniladigan bahoning funksiyalari aralash 
iqtisodiyotda davlat sektoridagidek emas, balki unga nisbatan 
kamroq faollikda namoyon bo‘ladi. Shu munosabat bilan bu yerda 
baho barcha funksiyalarining bir-biri bilan o‘zaro bog‘langanligi va 
o‘zaro ta’sirchanligini, real hayot (amal)da bozor iqtisodiyotiga xos 
bo‘lgan dinamik tizim sifatida namoyon bo‘layotganligini hisobga 
olish muhim ahamiyat kasb etadi. 
 
13.2. Baho turlari, uning tarkibiy tuzilmasi va baholarni 
 shakllantirish metodlari 
 
 
Bozor iqtisodiyotida tovarlarning turli guruhlariga mos 
ravishda baholarning harakatchan tizimi amal qiladi. Baho turlarini 
tizimlashtirish uchun turli belgilar bo‘yicha ularni tasniflash amalga 
oshiriladi. 
Baholarni quyidagi belgilarga ko‘ra tasniflash mumkin: 
• aylanmaga xizmat qilish xarakteri bo‘yicha; 
• o‘rnatilishi (belgilanishi)ga qarab; 
• vaqt omiliga ko‘ra; 
• baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq; 
• bozor turi (ko‘rinishi)ga bog‘liq ravishda; 
• hududiy bozorlarga bog‘liqligini nazarda tutib; 
277 
• o‘z kapitalining rentabelligi; 
• aylanma aktivlarning rentabelligi; 
• aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi; 
• investitsiyalarning rentabelligi. 
Sotuv (sotish) rentabelligi XYuS sotuvi (sotishi)ning hajmida 
sof foydaning salmog‘ini ko‘rsatadi va uni quyidagi formula 
yordamida aniqlash mumkin: