Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

O‘zgaruvchan (“harakatchan”) baholar shartnomada 
ma’lum bir shart asosida, masalan, shartnomani ijro etish payti 
(vaqti)da bozor bahosi o‘zgaradigan bo‘lsa (ko‘tarilsa yoki 
pasaysa), o‘zgartirilishi (qayta ko‘rib chiqilishi) mumkin deb qayd 
etilgan baholardan iborat. 
Almashtiriluvchi 
(“sakrovchi”) 
baholar 
tayyorlanish 
muddati uzoq vaqtni talab etuvchi buyumlarga nisbatan o‘rna-
tiladi. Bunday baholar shartnoma ijro etish muddatining tugashiga 
qarab hisoblanadi. Bunda birlamchi shartnoma bahosi mahsulot 
tayyorlangan muddat davomida ishlab chiqarish xarajatlarining 
o‘zgarishiga qarab o‘zgartiriladi (korrektirovka qilinadi). 
Vaqt omiliga ko‘ra baholarning quyidagi turlari bo‘lishi 
mumkin: 
• doimiy baholar; 
• mavsumiy baholar; 
• bosqichli baholar. 
Amal 
qilish 
muddatlari 
oldindan 
kelishilmagan 
(belgilanmagan) baholar doimiy baholar deyiladi. 
Mavsumiy xaraktyerga ega bo‘lgan tovarlarga nisbatan 
o‘rnatilgan baholar mavsumiy baholar deb ataladi. Bunday 
baholar sotishning dastlabki bahosiga nisbatan ustama yoki 
chegirmani qo‘llash yo‘li bilan aniqlanadi va mavsum mobaynida 
amal qiladi. 
Dastlabki aniqlangan shkalaga muvofiq ravishda oldindan 
belgilangan holatlarda bosqichma-bosqich pasaytiriladigan tarzda 
aniqlanadigan mahsulotlarning bahosi bosqichli baholarda 
belgilanadi.
Baholar xususida ma’lumotlarni olish usuliga muvofiq 
baholar quyidagicha farqlanadi:
• ma’lumotnomaviy baholar; 
• preyskurant baholar; 
• hisob-kitobli baholar. 
Kataloglar, 
preyskurantlar, 
iqtisodiy 
jurnallar, 
ma’lumotnoma(spravochnik)lar va boshqa maxsus adabiyotlarda 
e’lon qilinadigan baholar ma’lumotnomaviy baholar deyiladi. 
Ular o‘xshash mahsulotlarga baholarni belgilash (o‘rnatish)da yoki 
baholarning 
darajasi 
va 
nisbatini 
tahlil 
qilishda 
mo‘ljal 
(mo‘ljallanuvchi) axborot sifatida foydalaniladi. 
275 
daromadlar va xarajatlarni hisobga olgan holda soliqqa 
tortilguncha foyda hisoblanadi. Odatda, boshqa daromadlar va 
xarajatlar quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
• olinishi lozim bo‘lgan foizlar; 
• to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlar; 
• boshqa tashkilotlarning faoliyatida ishtirok etishdan olingan 
daromadlar; 
• boshqa operatsion daromadlar; 
• realizatsiyadan tashqaridagi daromadlar; 
• realizatsiyadan tashqaridagi xarajatlar. 
Foydani tahlil qilishning asosiy maqsadi hisobot davri 
davomidagi XYuS faoliyatining samaradorligini ko‘rsatishdan 
iborat. Buxgalteriya hisobi XYuSning daromadlari va xarajatlari, 
shuningdek, uning sof moliyaviy natijasi – sof foyda – to‘g‘risida 
ma’lumot olishga imkon beradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, 
soliqqa tortilgunga qadar foydaning summasi aniqlanganidan 
so‘ng uning miqdori (summasi) soliq qonunchiligiga muvofiq 
korrektirovka qilishi va foyda hisobidan qoplanadigan soliqlarning 
summasi chegirilmog‘i lozim.
Yalpi foyda, sotuvdan olingan foyda, soliqqa tortilgunga 
qadar bo‘lgan foyda va nihoyat, sof foydani formulada 
quyidagicha ko‘rsatish mumkin: