Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

XYuSning 
boshqa 
maqsadlariga 
erishish 
uchun 
foydalaniladigan 
resurslarning 
pul 
qiymati 
XYuSning 
xarajatlari deyiladi. 
“Xarajatlar” tushunchasi “tannarx” tushunchasiga nisbatan 
kengroq hisoblanadi. Chunki tannarx umumiy xarajatlarning bir 
qismini (oddiy takror ishlab chiqarish xarajatlarini) o‘zida aks 
ettiradi. 
Mahsulot (ish va xizmat) tannarxi mahsulot (ish va xizmat)ni 
ishlab 
chiqarish 
(ko‘rsatish) 
jarayonida 
foydalaniladigan 
xomashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asosiy fondlar, mehnat 
resurslari va ularni ishlab chiqarish hamda realizatsiya qilish 
boshqa xarajatlarining qiymatiy bahosidan iborat. Amaliyotda 
“mahsulotning umumiy tannarxi” va “mahsulot birligining tannarxi” 
tushunchalari mavjud. 
Iqtisodiyotning turli tarmoqlarida (sanoat, qishloq xo‘jaligi, 
savdo, umumiy ovqatlanish, qurilish va b.) ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotning 
tannarxi 
tarkibiga
xarajatlarni 
aks 
ettirish 
(kiritish)ning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Tannarxga 
kiritiladigan xarajatlarning tarkibi, bir tomondan, hayotga tatbiq 
etilayotgan soliq siyosatiga va ikkinchi tomondan, iqtisodiyotning 
ahvoli (holati) va tarkibiy tuzilishiga bog‘liq. 
XYuS faoliyatining shart-sharoitlari va yo‘nalishlariga bog‘liq 
ravishda xarajatlar quyidagi ikki yirik guruhga bo‘linadi: 
• ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq xarajatlar; 
• sotishdan tashqari xarajatlar; 
Ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar 
tarkibiga, odatda, quyidagilar kiritiladi: 
• mahsulotlarni tayyorlash, saqlash va yetkazib berish, ishlarni 
bajarish, xizmatlarni ko‘rsatish, tovar (ish, xizmat, mulkiy 
huquq)larni sotib olish va sotish xarajatlari; 
263 
• Asosiy ishlab chiqarish fondlarining chiqish (chiqib ketish) 
koeffitsiyenti qanday aniqlanadi? 
• Asosiy kapital doiraviy aylanishining samaradorligi nimalarni 
oldindan aniqlab (belgilab) beradi?
• Aylanma kapital nimani o‘zida ifodalaydi va u XYuS 
balansining qanday nomlangan bo‘limida aks ettiriladi? 
• Aylanma kapital qanday guruhlarga bo‘linadi?
• Aylanma kapital qanday funksiyalarni bajaradi va ularni 
qanday shakllarda amalga oshiradi?
• Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini uni funksional 
jihatdan qanday ikki tashkil etuvchi belgilab (aniqlab) beradi?
• Tarkibiy tuzilma jihatidan aylanma kapitalning natural-buyum 
shakllariga nimalar kiradi?
• Aylanma kapitalning tarkibiy tuzilmasini tashkil etuvchi 
muomala fondlarining tarkibini aytib bering.
• Aylanma 
mablag‘lar 
(kapital)ni 
shakllantirish 
va 
moliyalashtirish manbalari nimalardan iborat? 
• Aylanma 
mablag‘lar 
(kapital)ni 
shakllantirish 
va 
moliyalashtirishning o‘z manbalari tarkibiga nimalar kiradi?
• O‘z mablag‘lariga tenglashtirilgan manbalarni aytib bering.
• Qarz mablag‘lar tarkibiga nimalar kiradi?
• Aylanma 
kapitalning 
foydalanish 
samaradorligini 
xarakterlovchi umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar nimalardan iborat 
va ular qanday aniqlanadi?
• Sof aylanma kapitalni qanday aniqlash mumkin? 
• Sof aylanma kapitalni boshqarishning natijaliligini nima 
xarakterlab beradi va u qanday aniqlanadi? 
• Aylanma mablag‘larni boshqarishda ularni likvidlik darajasi 
bo‘yicha strukturizatsiya qilish maqsadlari uchun likvidlilikning 
qanday ko‘rsatkichidan faol foydalaniladi va ularni aniqlash tartibi 
qanday? 
• Bozor 
iqtisodiyoti 
sharoitida 
aylanma 
kapitaldan 
foydalanishning samaradorligi qanday omillarga bog‘liq? 
• Aylanma kapitalni norma (me’yor)lashtirish deyilganda 
nimalar tushuniladi va unga ko‘ra aylanma mablag‘lar qanday 
guruhlarga bo‘linadi? 
• Norma (me’yor)lashtiriladigan aylanma mablag‘larning 
tarkibiga nimalar kiradi? 

---

264 
• Norma (me’yor)lashtirilmaydigan aylanma mablag‘larning 
tarkibi nimalardan iborat?
• Moddiy aylanma mablag‘larni rejalashtirishning asosini nima 
tashkil etadi?
• Aylanma mablag‘larni norma (me’yor)lashtirish jarayoni 
qanday bosqichlardan iborat? 
• Ishlab chiqarish zaxiralarining me’yori(normasi) nimalardan 
iborat va u, eng avvalo, nimalarga bog‘liq? 
• Me’yor nimalarga nisbatan o‘rnatiladi (belgilanadi)? 
• Qandaydir bir resurslarning zaxiralariga avanslashtiriladigan 
aylanma mablag‘lar normativining formulasi qanday ko‘rinishga 
ega? 
• Xususiy normativlar qanday omillarning hisoblanishi 
natijasida vujudga keladi? 
• Yig‘ma (jamlangan) normativ qanday hosil bo‘ladi? 
• Xomashyo, materiallar va yarim tayyor mahsulotlarning 
alohida turlari bo‘yicha zaxiralarning kunlik (kundagi) normasi 
qanday 
zaxiralar 
summalarini 
inobatga 
olib 
o‘rnatiladi 
(belgilanadi)? 
• Transport zaxirasining mazmunini tushuntirib bering. 
• Tayyorlov zaxirasi nimalarga bog‘liq? 
• Texnologik zaxira nima va u qanday normalar asosida 
hisoblanadi? 
• Zaxiraning kunlardagi normasi qanday summalarning 
yig‘indisidan iborat? 
• Tugallanmagan 
ishlab 
chiqarish 
bo‘yicha 
aylanma 
mablag‘larni me’yorlashtirish qanday ko‘rsatkichlar bo‘yicha 
amalga oshiriladi va u qanday formula yordamida aniqlanadi?
• Ishlab chiqarish siklining davomiyligi (uzoqligi) nimalar bilan 
belgilanadi?