Tarbiyachining pedagogik muloqoti

kelajagimizning huquqiy kafolati” nomli risolasida shunday yozadi: “Tarbiyachi 
— ustoz bo‘lish uchun boshqalarning aql-idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan 
bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng 
avvalo, tarbiyachining o‘zi ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana 
shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak”. Demak, bola shaxsini 
shakllantirishda tarbiyachi alohida ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, har bir bolaning 
shaxs sifatida shakllanishida javobgar ekanligini taqozo etadi. Shunga ko‘ra 
tarbiyachi bolalarga kundalik hayotda, o‘yinlarda, mashg‘ulotlarda, birgalikdagi 
mehnat faoliyatida, ular bilan bo‘ladigan muomalada, muloqotda ibrat, namuna 
bo‘lishi bolani har tomonlama diqqat bilan o‘rganishi, uning shaxsiy 

---

7 
xususiyatlarini, qobiliyatlarini bilishi, pedogogik nazokatini namoyon qilishi, 
bolalarning xulq-atvori ish natijalarini haqqoniy baholashi va ularga o‘z vaqtida 
yordam ko‘rsata olishi hamda oilaviy ahvoli bilan qiziqishi zarur hisoblanadi. 
Demak, «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» g‘oyalarni amaliyotga tatbiq etish 
respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta’minlash 
ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan tarbiyachi murabbiylarning 
ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog‘likdir. Bolani tarbiyalash 
nihoyatda qiyin va murakkab jarayon bo‘lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga 
jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Xususan, qadimgi Gretsiya va Rim 
tarixidan yaxshi bilamizki, miloddan avvalgi davrlarda ham yosh avlod tarbiyasi 
o‘zining ma’naviy qiyofasi va aqliy qobiliyati bilan jamiyat a’zolari o‘rtasida 
yuksak hurmat ehtiromga sazovor bo‘lgan kishilar, ya’ni donishmandlar 
zimmasiga ishonib topshirilgandir. Ushbu holat yosh avlod tarbiyasi uning tashkil 
etilishi mazmunini faqat shaxs kamolotini emas, balki jamiyat taraqqiyotini 
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. O‘zbekiston 
Respublikasida ham tarbiyachi-murabbiy kadrlarni ma’naviy qiyofasi, aqli 
salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘yilmoqda.
Ayniqsa, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. 
Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 9-sessiyasida (1997 yil 
29 avgust) so‘zlagan nutqida shunday fikrlarni bildiradi, ularga, albatta, diqqatni 
qaratish maqsadga muvofiqdir. “Tarbiyachilarning o‘ziga zamonaviy bilim berish, 
ularning ma’lumotini oshirish kabi paysalga solib bo‘lmaydigan dolzarb masalaga 
duch kelmoqdamiz... tarbiyachi bolalarimizga zamonaviy bilim berishi uchun 
avvalo, murabbiyning ana shunday bilimga ega bo‘lishi kerak”. Yuqoridagi qayd 
etilgan fikrlardan bugungi kun tarbiyachisi shaxsiga nisbatan qo‘yilayotgan 
talablarning naqadar muhimligini anglash lozim. Demak, tarbiyachi-maxsus 
pedagogik, psixologik va mutaxassisligi bo‘yicha yetuk bilimli va yuksak fazilatli 
shaxs sanaladi. Shuning uchun zamonaviy tarbiyachi murabbiy qiyofasida quyidagi 
fazilatlarni namoyon eta olishi kerak. Zamonaviy murabbiy o‘zini mutaxassisligi 
bo‘yicha chuqur puxta bilimga ega bo‘lish, o‘z ustida tinimsiz ishlashi kerak. 

---

8 
Tarbiyachi maktabgacha tarbiya pedagogikasi va psixologiya, fiziologiya 
fanlarining asoslarini bilish, ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarning yoshi va 
psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyatni tashkil etishi kerak. 
Tarbiyachi ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalaridan unumli 
foydalana olish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Tarbiyachi 
yuksak 
darajadagi 
pedagogik 
mahoratga, 
chunonchi 
kommunikativlik layoqatiga ega bo‘lish, pedagogik texnika, nutq, yuz, qo‘l, oyoq 
va gavda harakatlari, mimika, jest, pantomimika) qonuniyatlarini chuqur 
o‘zlashtirib olish lozim. Tarbiyachi bolalarni ko‘zata oladigan, ularni xulqi, xatti-
harakati sabablarini to‘g‘ri tahlil qilib, unga ta’sir etuvchi vositalarni qo‘llay 
oladigan bo‘lishi kerak.
Yosh avlodni kerakli bilim, malaka, ko‘nikmalardan xabardor qilish uchun 
tarbiyachi nutq madaniyatiga ega bo‘lishi va uning nutqi quyidagi 
xususiyatlarda aks ettira olishi kerak. 
• Nutqning aniqligi.
• Nutqning irodaviyligi.
• Nutqning sofligi (uning turli sheva so‘zlaridan xoli bo‘lib), faqat adabiy tilda 
ifoda etish, jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassislarga xos so‘zlar), 
varvarizm (muayyan millat tilida bayon etiladigan nutqqa o‘zga millatlarga xos 
so‘zlarning o‘rinsiz qo‘llanilishi), vulgarizm (harakat qilish, so‘kishda 
qo‘llaniladigan so‘zlar) hamda konselyarizm (o‘rinli bo‘lmagan vaziyatlarda 
rasmiy nutqda so‘zlash) so‘zlaridan xoli bo‘lishi va pedagogning nutqi sodda, 
ravon va tushunarli bo‘lishi kerak.
Pedagog olimlarning tarbiyachi shaxsi tugrisidagi fikrlari 
Qadimgi dunyo filosofiya sistemalaridan boshlab pedagogikaning fan sifatida 
shakllanish jarayoni nazariy tafakkurning taxmin va fikrlashlaridan ilmiy 
bilim sari harakat qilish jarayoni yuz beradi.
Har qanday fan tabiat, jamiyat va tafakkur taraqqiyotining obyektiv qonunlari 
to‘g‘risidagi bilimlarning yakunidan, jamlashidan ishonarli va umumlashgan 
bilimlar sistemasidan iborat bo‘ladi.

---

9 
“Pedagogika” so‘zi yunon tilidan aynan tarjima qilinganda “bolashunoslik” 
yoki “bola yetaklash” degan ma’noni anglatadi.
Pedagogik g‘oyalar Aflotun (er.ol.427 - 347 yillar) Arastu (er.ol.384322y) 
Plutarx (tax.416-tax.327 yillar) Kvintilian (35-95 yillar chamasi) ning falsafiy va 
siyosiy asarlaridek, gumanist pedagoglar, sotsial utopistlar T.Mor (1478-1535 ) 
asarlarida namoyon etila boshladi.
Mukammal pedagogik sistemani Yan Amos Komenskiy yaratdi. U o‘z 
davrining ilg‘or g‘oyalariga tayangan holda “hammaning hamma narsaga 
o‘rgatish" to‘g‘risida da’vat bilan chiqdi. Uning “Buyuk didaktika” degan katta 
risolasi nazariy pedagogikaning ilk asarlaridan hisoblanadi. Pedagogikaning ilmiy 
asoslarini tuzishga J.J.Russo (1712-1858), (I.G.Pestolotsiy, A.Destervenrg, 
R.OUEN (17711-1858), A.N.Radishev (1749-1802), V.G.Belinskiy, A.Gersen,
I.I.Pirogov, N.G.Chernishevskiy (1822-1899), N.D.Dobrolyubov ko‘p 
yordam qildilar. Pedagogika nazariyasining rivojlanishiga K.D.Ushinskiy buyuk 
hissa qo‘shdi. Uni rus pedagogikasining otasi deb atashadi. Har qanday fanning 
ajralib turishi va normal faoliyat ko‘rsatishi uchun uning o‘zida muqarrar shart 
bo‘lib hisoblanadi.
Pedagogika ta’lim tarbiya maqsadini jamiyat talablariga va o‘quvchilarning 
yosh xususiyatlariga qarab mazmunan o‘zgarib borishini o‘rgatadi. Tarbiyaning 
tarkibiy qismlarini va ular o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ochib beradi. Shu asosda 
ta’lim tarbiya sohasidagi tajribalarni umumlashtiradi, tarbiyaning kelgusidagi 
rivojlanish istiqbollarini, yo‘llarini ko‘rsatib beradi.
Shuningdek u maktab, hunar-texnika bilim yurti va maktabdan tashqari 
tarbiya muassasalari xodimlarini ham nazariy, ilg‘or tajribalar bilan qurollantiradi. 
Ota-onalarga yoshlarni to‘g‘ri tarbiyalash, o‘qitishdagi mahoratini yanada 
takomillashtirish yo‘lida amaliy tavsiyalar beradi.
“Pedagogika” faniga tavsif berilganda “ta’lim”, “tarbiya”, hamda “ma’lumot” 
degan so‘zlarni ishlatdik. Bu so‘zlar o‘zaro bog‘langan bo‘lib, bir birini 
to‘ldiradilar. Ularni pedagogikaning asosiy kategoriya tushunchalari deb qaraymiz.

---

10 
Bulardan tashqari “o‘quvchi”, “o‘qituvchi”, “usul”, “intizom”, “jamoa”, 
“irsiyat”, “muhit”, “direktor” va hokazo tushuncha - nomlar mavjudki, bu haqida 
mavzular yuzasidan fikr yuritilganda alohida to‘xtaymiz. Ma’lumki, tarbiya 
tushunchasi o‘sib kelayotgan avlodda hosil qilgan bilimlar asosida aqliy kamolot - 
dunyoqarashini insoniy e’tiqod, burch va ma’suliyatni, jamiyatimiz kishilariga xos 
bo‘lgan axloqiy fazilatlarni yaratishdagi maqsadni ifodalaydi.
Shu 
ma’noda 
tarbiya 
deb 
tarbiyachi 
o‘zi 
hohlagan 
sifatlarini 
tarbiyalanuvchilarga singdirish uchun ularning ruhiyatiga ma’lum maqsadga ko‘ra 
tizimli ta’sir ko‘rsatilishiga aytiladi. Tarbiya bola tug‘ilgandan boshlab, umrining 
oxirigacha davom etadigan jarayonidir. Shu tufayli tarbiya so‘zi ko‘p vaqtlarda 
ta’lim, ma’lumot jarayonlariga kiradigan ishlarning mazmunini ham anglatadi.
Endi biz shular xususida o‘zimizning fikr-mulohazalarimizni bildirib 
o‘tmoqchimiz. Xalqimizning buyuk mutafakkirlari bo‘lmish Imom- al-Buxoriy, 
Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayxon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Baxouddin 
Naqshbandiy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug‘bek, Mirzo Bobur, Abdurauf Fitrat, 
Abdulla Qodiriy, Botu, Maxmudxo‘ja Bexbudiy va boshqa shu kabi ko‘plab buyuk 
ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma’naviyat sarchashmalari o‘zining tarbiyaviy 
ahamiyatga, ma’rifatni targ‘ib etish xususiyatlariga va ibratlilik xususiyatlariga ega 
ekanligi tufayli hozirgi kunga qadar o‘z qadr-qimmatini yo‘qotmay kelmoqda. 
Bular jumlasiga Navoiyning mashhur “Hamsa”sini, Bexbudiyning “Turkiy 
Guliston yoxud ahloq”, Imom - al Buxoriyning “As saxix” hadislar to‘plami kabi 
ko‘plab yuksak qadr-qimmatga ega asarlarni kiritishimiz mumkin. Xalqimiz 
tomonidan yaratilgan qadriyatlar va urf-odatlar hamda xalq og‘zaki ijodi 
namunalari bevosita xalqimiz ruhiyati asosida shakllangan bo‘lib, ular ma’naviy 
barkamol insonni tarbiyalashda eng muhim ahamiyatga egadir. Ushbu qadriyatlar 
o‘z navbatida yuqorida sanab o‘tilgan buyuk mutafakkirlarimizni ham tarbiyalab 
voyaga yetkazgandir. Shunday ekan biz buyuk xalqimiz tomonidan yaratilgan 
milliy qadriyatlarimiz har qancha faxrlansak arziydi. Bizning burchimiz bunday 
qadriyatlarni asrab-avaylash va ularni izchil ravishda takomillashtirib borishdir.

---

11 
Ma’lumki, xalqimizning salkam ming yillik tarixi Islom dini bilan 
chambarchas bog‘langandir. Shuning uchun xalqimiz tomonidan yaratilgan milliy 
qadriyatlarning aksariyati ham va mutafakkirlarimiz tomonidan yaratilgan 
ma’naviyat sarchashmalari ham aynan ana shu din asosida shakllanib, rivoj topib 
kelgan. Shunday ekan, biz bu dinning urf-odatlariga oqilona yondashib, ularni 
to‘g‘ri anglab olishga harakat qilishimiz kerak. Chunki, islom dini yuksak 
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, doimo millatlar o‘rtasidagi tinchlik-totuvlikni va 
isoniyatga nisbatan qilinadigan har qanday zo‘ravonlikka qarshi harkatlarni hamda 
behuda qon to‘kilishiga qarshi g‘oyalarni targ‘ib etib kelgan.
O‘zbek xalq pedagogikasida asrlar mobaynida asosiy tushunchalar 
shakllangan: parvarish, tarbiya, mukammallashtirish, o‘z-o‘zini tarbiyalash, qayta 
tarbiyalash, nasihat qilish, o‘qitish, ta’lim berish, o‘rgatish.
Forobiyning fikricha, insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l-ta’lim va tarbiya 
orqali hosil qilinadi: “Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma 
fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini 
birlashtiradi, ta’lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan 
amalga oshiriladi, har ikkalasi birlashsa, yetuklik namoyon bo‘ladi...”. Demak, 
Forobiy ta’lim-tarbiyani o‘zviy birlikda olib borish haqida ta’lim bergan bo‘lsa 
ham, har birining insonni kamolga yetkazishida o‘z o‘rni va xususiyati borligini 
alohida ta’kidlaydi.
Xalq pedagogikasi tarbiyaning ko‘p omillaridan foydalanishi bilan (tabiat, 
mehnat, turmush, odat, san’at, din, ona tili), uslublar katta boyligi bilan 
(ishontirish, misol, talab, buyruq, tushuntirish, rivoyat, o‘rganish va mashq, istak 
va farovonlik, afsun, qasamyod, iltimos, maslahat, ishora, ma’qullash, gina, 
ko‘ndirish, taqiqlash, po‘pisa va hokazo) va tarbiya vositalari (o‘yin, sanoqlar, 
topishmoqlar, maqollar, qo‘shiqlar, ertak va afsonalar, rivoyatlar) bilan kuchli. 
Xalq pedagogika xazinasi tarbiyani xalq turmushi bilan g‘oyaviy bog‘lanishini 
mustahkamlashda muhim o‘rin egallaydi. Bu xazinalar ijodiy yondashganda yosh 
avlodni tarbiyalashda katta samara berdi.
- salbiy odatlarni bartaraf etib borish; ijobiy sifatlarni o‘zlashtirish.

---

12 
1.2. Pedagog - tarbiyachi shaxsini shakllantirish. 
Tarbiyachi maktabgacha yoshidagi bolalarga tabiat, jamiyat hodisalari, 
kattalarning mehnati haqida boshlang'ich bilim va tushunchalar beradi, ularga 
madaniy axloq, o'z tengdoshlari va kattalar bilan madaniyatli manosabatda 
bo'lish odatlarini singdiradi, yaxshilik, haqiqatgo'ylik, adolat, jasurlik, kamtarinlik, 
kattalarga hurmat bilan qarash, tabiatga qiziqish, kuzatuvchanlik, o'simlik va hay 
vonlarga g'amxo'rlik bilan qarash, mehnatsevarlik, kattalar mehnati natijalarini
asrab-avaylash kabi axloqiy sifatlar tarbiyalaydi. 
Xalq san'ati, musiqa, ashula,
adabiyot
, tasviriy san’atni bilish, san'atga
muhabbat tarbiyachini madaniyatli  qiladi, bolalar bilan olib boradigan ishida 
yordam beradi. Pedagog kerakli bilim, malaka va ko'nikmalarni ma’lum bir 
izchillik bilan egallab borsagina bolalarni tarbiyalash va ularga ta'lim berish ishi 
da yaxshi natijalarga erishadi. Tarbiyachi o'z kasbining mohir ustasi bo'lish 
uchun maxsus tayyorgarlik ko'rishi kerak. U quyidagi shartlarga amal qilishi kerak: 
1. Pedagog yosh avlodni tarbiyalash uchun yuqori ma'lumotli, kerakli
bilimlarni egallab, kerakli adabiyotlarni tanlay oladigan, ilmiy adabiyotlar bilan
ishlay oladigan, ilg'or tajribali pedagoglarning tajribasini o'rganib, o'z ishiga
tatbiq eta oladigan bo'lishi; 
2. Pedagog bolalarni kuzata oladigan, ularning xulqi, xatti-harakati 
sabablarini to'g'ri tahlil qilib, unga ijobiy ta'sir etuvchi vositalarni topa olishi; 
3. Yosh avlodni kerakli bilim, malaka, ko'nikmalardan xabardor qilish
uchun pedagogning nutqi ravon, aniq, mantiqiy, ixcham bo'lishi lozim. Ta'lim 
berishda texnikaviy vositalardan samarali foydalana olishi kerak. Bolalar bilim,
malaka, 
ko'nikmalarni yaxshi o'zlashtirib olishlari uchun ularni faollashtirib 
savollardan foydalanishi; 
4. Tarbiyachi o'ziga yuklangan vazifani bajarish uchun bolalarda o'sha 
faoliyatiga nisbatan qiziqish uyg'ota olish, ularning diqqatini jalb qilib, faolligini
o'stirish, bolalarning xulqini, 
xatti-harakatini haqqoniy baholay olishi; 

---

13 
5. Har bir faoliyat uchun kerakli materiallarni oldindan tayyorlab 
qo'yishi; 
6. Kun tartibini to'g'ri tashkil eta bilishi, bolalar jamoasiga undagi har bir 
a'zoni e'tiborga olgan holda rahbarlik qila bilish; 
7. Bolalarning ruhiy va **oniy holatini aniqlay bilishi va buni bolalar 
bilan amalga oshiriladigan ta'lim-tarbiyaviy ishlarida e'tiborga olishi; 
8. Tarbiyachi ota-onalar bilan muntazam ravishda suhbatIar, uchrashuvlar 
o'tkazib, axborot almashtirib turishi; 
9. Pedagog bolalarga nisbatan xayrixohlik munosabatda bo'lishi, har bir 
bola uchun qulay sharoit yaratishi, xafa bo'lsa ovuntira olishi; 
10. Kun tartibida olib borgan ta'lim-tarbiya ishini tahlil qila bilishi va uni 
yanada yaxshilash yo'llarini topa olishi kerak. 
Eng muhimi - tarbiyachi bolalarga ishonch bilan qarashi, ularning
mehnatsevarligi, mustaqilligi, tashabbuskorligini to'g'ri taqdirlashi va mustaqil 
faoliyat qilishlari uchun imkoniyat yaratishi kerak. Buni bolalar yuqori 
baholaydilar. 
Pedagogik qobiliyat 
O’qituvchining kasbiy faoliyati favqulodda umumiy va xususiy 
qobiliyatlarni talab qiladi. 
Kasbiy-pedagogik 
faoliyatning 
muvaffaqiyati 
xususiy 
pedagogik 
qobiliyatlaiga bog‘liq bo‘ladi. Pedagogik qobiliyatlaming quyidagi guruhlari 
farqlanadi: 
• obyektga (talabaga) nisbatan sezgirlik; 
• kommunikativlik — insonlarga yuz tutish, xayrixohlik, xushmuomalalik; 
• perseptiv qobiliyatlar — kasbiy yetuklik, empatiya, pedagogik tuygu; 
• shaxs dinamikasi — irodaga ta ’sir eta olish va mantiqiy ishontira olish 
qobiliyati; 
• hissiy barqarorlik - o'zini boshqara olish; 
• kreativlik — ijodiy ish qobiliyati. 

---

14 
Pedagogning xususiy qobiliyatlariga bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallash 
faoliyati va shaxsni tarbiyalash qobiliyati ham tegishlidlr. 
O’qitish, o’rganish va o‘rgatish bo‘yicha qobiliyatlariga quyidagilar kiradi: 
• talabani tushunishini ko'rish va sezjsh hamda bunday tushunishning 
darajasini va xarakterini oimatish qobiliyati; 
• o‘quv materialini mustaqil tanlab olish hamda o'qitishning samara beruvchi 
usul va metodlarini belgilash qobiliyati; 
• materialni yetarli bayon qilish hamda uning barcha talabalarga 
www.ziyouz.com kutubxonasi tushunarliligini ta minlash qobiliyati; 
• talabalarning individualligini hisobga olgan holda o'qitish jarayonini tashkil 
etish qobiliyati; 
• o'qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish qobiliyati; 
• talabalarning katta odimlar bilan rivojlanishini tashkil etish qobiliyati; 
• o'zining pedagogik mahoratini takomillashtirish qobiliyati; 
• owning tajribasini boshqalar bilan baham ko'rish qobiliyati; 
• mustaqil ta’lim olish va mustaqil takomillashish qobiliyati. 
Pedagogik jarayonga qaratilgan pedagogik qobiliyatlarga quyidagilar 
kiradi: 
• boshqa insonning ichki holatini to'ffri baholash, unga hamdardlik bildirish, 
hamnafas boila olish qobiliyati (empatiya qobiliyati); 
• taqlid qilish uchun namuna bo'lish qobiliyati; 
• tarbiya jarayonida individual xususiyatlami inobatga olish qobiliyati; 
• muloqotning lozim topilgan uslubini hamda o‘z o'mini topish, kelisha olish 
qobiliyati; 
• hurmat qozonish, ya’ni talabalar o'rtasida obro'ga ega boUish qobiliyati. 
Pedagogik qobiliyatlar ichida pedagogik muloqotga bo‘lgan qobiliyat 
alohida ajralib turadi. 
O’qituvchining talabalar bilan davomiy va samarali aloqalarini tashkil etishni 
kommunikativ qobiliyat bilan bog‘laydilar. 

---

15 
Kommunikativ qobiliyat — bu pedagogik o ‘zaro aloqalar doirasidagi o‘ziga 
xos tarzda namoyon bo‘ladigan muloqot qobiliyatidir. 
Psixologiyaga oid adabiyotlarda kommunikativ qobiliyatlaming bir necha 
guruhlari farqlanadi: 
Kishining boshqa kishini bilishi. Bu qobiliyatlar guruhida kishiga shaxs 
sifatida, shaxsning alohida qiyofasi, motivi va xatti-harakatlariga baho berish, 
kishining tashqi ko'rinishi, xulqi va ichki dunyosi nisbatiga baho berish; 
savlati, imo-ishora, mimika, pantomimikasini «o‘qiy» olish kabilar qamrab 
olinadi. 
2. Kishining o'z-o'zini bilishi. U o ‘z bilimlarini, qobiliyatlarini o ‘z xarakteri 
va o’z shaxsining boshqa qirralarini hamda tashqaridan va uning atrofidagi kishilar 
unga nisbatan qanday baho berishi lozim bo‘lsa, shunday baho berishni ko‘zda 
tutadi. 
3. Muloqot vaziyatini toigiri baholay olish. Bu vaziyatni kuzatish, uning 
ko‘proq axborot beradigan belgilarini tanlash va unga diqqatni jalb qilish; 
yuzaga kelgan vaziyatning sotsial va psixologik mundarijasini to‘g‘ri idrok 
etish va baholash qobiliyatidir. 
Oliy maktab o ‘qituvchisining kasbiy faoliyati turli yo‘nalishlarda bo‘ladi. 
Ulardan eng muhimlari tubandagilar: 
Oquvpedagpgfkfaoliyat. Bu&oliyat jamiyat talablarjgamoe ravishda oliy 
maktabda 
o‘quv jarayonini tashkil etishga yo‘naItiriIadi. Oliy maktabdagi o ‘quv 
jarayoni 
uchun o‘quv va ilmiy-tadqiqot ishlarining uzviy bog‘liqligi, talabalar faolligi 
va 
mustaqil ishlari ijodiy potensial bo‘lgan shaxs ahamiyatini oshirish 
xarakterlidir. 
Oliy maktabdagi pedagogik faoliyatda nazariy va amaliy faoliyat qo‘shib 
olib boriladi. 
Nazariy faoliyat yangi qonuniyatlami ochish bilan bog‘lanadi. 

---

16 
Amaliy faoliyat muayyan vaziyatlami yangilashga va pedagogik vazifalar 
tizimini hal qilishga yo‘nalgan bo‘ladi. 
0 ‘qituvchi konkret fanni boshqa o‘quv fanlari bilan o‘zaro bog‘lagan holda 
uning o ‘qitilish maqsad va vazifalarini belgilaydi. Talabaning o‘quvbilish 
faoliyatini jonlantirishni ta ’minlaydigan o ‘qitishning mazmuni, zamonaviy shakl 
va metodlarini o ‘ylab topadi. 
0 ‘qituvchi o‘quv-pedagogik faoliyatining o ‘ziga xosligi uning ilmiytadqiqot 
ishlarida faol ishtirok etishidir. 
Oliy maktab o‘qituvchisining pedagogik faoliyati tavsifida olimlar, odatda, 
N.V. Kuzmina va Z.F. yesarova tadqiqotlariga tayanadilar. Ular quyidagi 
komponentlami farqlaydilar: 
• konstruktivlik; 
• tashkilotchilik; 
• ilmiy bilish; 
• kommunikativlik. 
Konstruktivlik komponenti ilmiy-tadqiqot, o‘quv-tarbiya ishlarida loyihalash 
yoki o‘z konstruksiyalash malakalarida ko‘rinadi. 
Loyihalash malakasi — bu ilmiy izlanishni yoki o’quv-taibiya jarayonini 
modellashtirishning intellektual malakalaridir. O’qituvchining loyihalash malakasi 
Z.F.Esarova tomonidan tadqiq etilgan. 
Oliy maktab o‘qituvchisi faoliyatini tavsiflash va baholash uchun quyidagi 
sathlardan foydalarriladi: 
• reproduktiv. Bunda o‘qituvchi faqat o'zining axborotlarini loyihalashtiradi, 
lekin auditoriyadagi talabalarning saviyalarini hisobga olmaydi; 
• moslashuvchan. Bu sathda o‘qituvchi o‘quv axborotlarini auditoriyadagi 
talabalarning saviyalariga mos qilib modellashtiradi; 
• lokal-modellashtirish. Bu sathda o‘qituvchi axborotlami bayon qilibgina 
qolmaydi, balki ayrim masalalar bo‘yicha bilim, malaka va ko‘nikmalar 
tizimini modellashtira olishi lozim; 

---

17 
• tizimli-modellashtirilgan bilim. Bu sathda konkret fanni o‘zlashtirish uchun 
zarur bo’lgan o‘z faoliyati va talabalar faoliyati tizimini modellashtiradi; 
• tizimli-modellashtirilgan faoliyat. Bu sathda o'qituvchi talabalar bilan birga 
barcha o'quv-tarbiya ishlari tizimini modellashtira oladi. 
Tashkllotchilik faoliyati. Bunday faoliyat ilmiy izlanish va o ‘quv-tarbiya 
jarayonini aniq rejalashtirish va tashkil etish malakasida ko‘rinadi. Bu o‘qituvchi, 
talaba va boshqa olimlaming o ‘zaro aloqador faoliyatidir. 
Tashkilotchilik faoliyati o‘zini, o ‘zining vaqtini; talabalarning individual, 
guruh, kollektiv ishini; birgalikdagi tadqiqotlarini amalga oshirish uchun 
kadrlarni tanlab olish va ulaming vazifalarini belgilab berishni tashkil etish 
malakasida namoyon bo‘ladi. 
Tashkilotchilik faoliyatining asosiy vazifasi shu faoliyat ishtirokchilarining 
xatti-harakatlarini integrasiyalashdir. 
Ilmiy-bilish faoliyati. Bu faoliyat atrof-olamni va o‘zini chuqur va har 
tomonlama bilish malakasida ko‘rinadi. 
0 ‘qituvchi o‘z tadqiqotlari, talabalar va aspirantlaming ilmiy faoliyati 
jarayoni va natijalarini tahlii qiladi. 
Kommunikativlik faoliyati. Bu faoliyat safdoshlari va talabalar bilan maqbul 
o‘zaro aloqalami belgilash malakasini ko‘zda tutadi. 
Kommunikativlik faoliyati asosida o ‘qituvchining o ‘z-o‘zini boshqarish 
qobiliyati yotadi. 
Tadqiqotchilar pedagogik vazifani pedagogik jarayonning asosiy birligini 
namoyon etadigan o‘ziga xos tizim sifatida izohlaydilar. 
V.A.Slastenin pedagogik vazifa deganda, bilish, voqelikni yangilash 
(o‘zgartirish) maqsadi boMgan o‘ylangan pedagogik vaziyatni tushunadi. 
0 ‘qituvchining maqsadga yo‘nalgan faoliyatida pedagogik vazifaning: 
strategik, taktik va operativ kabi uch katta guruhi farqlanadi. 
Strategik vazifa. Bu o‘ziga xos ulkan vazifa. Strategik vazifalar ta’limning 
umumiy maqsadlaridan kelib chiqadi. U jamiyat rivojlanishining obyektiv 

---

18 
ehtiyojlarini aks ettiradi. Bu vazifalar pedagogik faoliyatning dastlabki maqsadi va 
yakuniy natijalarini aniqlab beradi. 
Joriy pedagogik jarayonda strategik vazifalar taktik vazifalarga aylanadi. 
Taktik vazifalar ta ’lim ning yakuniy natijalarini ta ’m inlashga 
yo‘nalganligini saqlab qolgan holda strategik vazifalarning u yoki bu bosqichida 
hal qilinadigan vazifalardir. 
Operativ vazifalar pedagog amaliy faoliyatida joriy va birinchi navbatda hal 
qiladigan vazifalardir. 
Oliy maktab o‘qituvchisining kasbiy faoliyat tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu 
kasb o‘ta murakkab hamda o‘ta ijodiy kasbdir. 
Shunday qilib, o‘qituvchining pedagogik mahorati pedagogik vazifalami 
yuksak darajada yechish, o ‘qituvchining shaxsiy xislatlari sintezi, uning rang-
barang ilmiy sohadagi va pedagogik faoliyatidagi bilim hamda malaka va 
ko‘nikmalari bilan belgilanadi.