Tarbiyachining pedagogik muloqoti
Download 362.23 Kb. Pdf ko'rish
|
TARBIYACHINING PEDAGOGIK MULOQOTI
|
Pedagogning mutaxassis sifatida:
- aniq maqsad, intilish asosida pedagogik jarayonni takomillashtirish; - -pedagogik jarayon samaradorligini, o‘zining ishchanlik faolligini oshirish; - -izchil ravishda yangilanib borayotgan pedagogik bilimlarni o‘zlashtirish; - -ilg‘or texnologiya, metod hamda vositalardan xabardor bo‘lish; - -faoliyatiga fan-texnikaning so‘nggi yangiliklarini samarali tatbiq etish; - kasbiy va malakalarini takomillashtirish; - ko‘nikma salbiy pedagogik nizolarning oldini olish, bartaraf etish choralarini izlash yo‘lida olib boradigan amaliy harakati uning o‘z ustida ishlashini ifodalaydi. Pedagoglarning o‘z ustilarida izchil, samarali ishlashlarida faoliyatga loyihali yondasha olishlari qo‘l keladi. Ularning loyihali yondashuv asosida quyidagi modelni shakllantira olishlari maqsadga muvofiqdir. Pedagogning kasbiy kompetentlikka ega bo‘lishida o‘zini tahlil qila olishi ham ahamiyatli sanaladi. O‘zini o‘zi tahlil qilish pedagog tomonidan kasbiy faoliyatda tashkil etayotgan o‘z amaliy harakatlari mohiyatining o‘rganilishidir. O‘zini o‘zi tahlil qilish orqali pedagog o‘zini o‘zi obyektiv baholash imkoniyatiga 19 ega bo‘ladi. Zero, pedagoglarning kasbiy kompetentlik sifatlariga ega bo‘lishida ularning o‘z-o‘zini baholash malakalariga egaligi ham muhimdir. O‘zini o‘zi baholash (O‘O‘B) – shaxsning o‘z-o‘zini tahlil qilishi orqali o‘ziga baho berishi. O‘zini o‘zi baholash subyekt uchun shaxsiy imkoniyatlarini hisob-kitob qilish, o‘ziga obyektiv baho berish, o‘zidan qoniqishni ta’minlaydi. O‘z-o‘zini baholash shaxsning qobiliyatini o‘z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashishi zarur. O‘z-o‘zini baholash qiyin, lekin shaxsni bunga bevosita tayyorlash mumkin. Har qanday mutaxassisda bo‘lgani kabi pedagogning ham o‘zini o‘zi samarali baholay olishiga bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi. 20 II BOB. MAKTABGACHA TA'LIM YOSHIDAGI BOLALAR TARBIYASI VA RIVOJLANISHI. 2.1. Pedagog - tarbiyachining nutq madaniyati. Nutq madaniyati ─ ijtimoiy madaniyatni, kishilik jamiyati madaniyatini aks ettiruvchi bir ko‘zgudir. Nutq madaniyati adabiy tilning har ikki shakli ─ yozma va og’zaki shakli uchun zarurdir. Nutq madaniyatiga e’tibor yolg’iz o‘qituvchilardan emas, balki har bir fuqarodan ongli ravishda o‘zlashtirish talab qilinadigan insoniy fazilatlardan biridir. Uni egallash har bir o‘qituvchining va shaxsning madaniy saviyasi va bilimiga bog’liq. O‘qituvchi pedagogik mahoratida nutq madaniyati, uning nafaqat ma’naviy va axloqiy jihatdan boyligini, balki bilimini, tafakkurini, ilmiy dunyoqarashini, fikr va mushohada yuritishini belgilovchi me’yordir. O‘qituvchining nutq madaniyati birdaniga shakllanib maromiga yetadigan jarayon emas, u pedagogik mahorat bilan, kasb faoliyati davomida, tajribali ustozlar o‘giti natijasida yillar davomida takomillashib, sayqallanib boraveradi. O‘qituvchining nutqiy qobiliyati madaniy, kasbiy, pedagogik talablar asosida shakllanib boradi. Uni rivojlantirish faqat o‘qituvchining shijoatiga bog’liq. Shu qobiliyat tufayli o‘qituvchining nutq madaniyati ham shakllanib boradi. Quyidagi o‘qituvchining nutq madaniyatiga xos bo‘lgan vositalarni pedagog-tarbiyachi unutmasligi kerak: 1. Nutq madaniyati o‘qituvchining ma’naviy-axloqiy kamoloti tarkibiy qismidir. Zero nutq, millatimiz erishgan madaniyat darajasini ko‘rsatuvchi, o‘z ona tilimizga e’tiqodni namoyish etuvchi yorqin va ishonchli dalildir. 2. Nutq madaniyati o‘qituvchilarni ma’naviy va madaniy saviyasi bilan, hamda adabiy tilni mukammal bilishi bilan boshqa kasb egalaridan ma’lum ma’noda ajratib turadi. 3. Nutq madaniyatining pirovard maqsadi erkin fikr egasi bo‘lgan barkamol avlodni qanday kasb egasi bo‘lib yetishishidan qat’iy nazar ma’naviy jihatdan tarbiyalash. 4. Nutq madaniyati ─ bu avvalo, o‘qituvchilarda nutqiy ko‘nikma va nutqiy malakalarni hosil qiladi. Bu ko‘nikma pedagogik faoliyatda takomillashib boradi, 21 maxsus mehnat va mashqlar evaziga malaka oshiriladi hamda erishilgan muvaffaqiyatlar tufayli qobiliyat va mahorat shakllanadi. 5. Nutq madaniyatiga o‘zbek adabiy tilini mukammal egallash asosida erishiladi. Buning uchun o‘qituvchi adabiy til qonuniyatlarini bilishi, badiiy adabiyot asarlarini doimiy o‘qib borishi, she’rlar yod olishi va uni ifodali o‘qiy olishi, radio va televidenie eshittirishlarini kuzatib borishi lozim. 6. Nutq madaniyatini egallashning yana bir ko‘rinishi nutqiy taqlid bo‘lib, yosh o‘qituvchilar o‘zidan yaxshiroq, chiroyliroq, ma’noli va ta’sirchan nutq so‘zlaydigan ustoz murabbiylarning nutqiy san’atiga havas bilan qarashi va taqlid qilishi asosida o‘rganishi mumkin. O‘qituvchining pedagogik faoliyatida nutq texnikasini mukammal egallash muhim ahamiyatga ega. Zero, nutq vositasida o‘qituvchi bolaning his- tuyg’ularini uyg’otadi, o‘quvchilar bilan ongli muloqotni ta’minlaydi, ta’lim- tarbiyaga oid ma’lumotlarni tahliliy idrok etadi. Buning uchun bo‘lajak o‘qituvchi avvalo nutq sirlarini, uning o‘quvchilar bilan bo‘ladigan muloqotda ta’sir kuchini puxta bilishi kerak. Nutq madaniyati salomlashish madaniyati, ovqatlanish madaniyati kabi muayyan jamiyatga xos bo`lgan, ko`pchilik tomonidan me`yor sifatida qabul qilingan madaniyatlar tizimidagi bir halqadir. Ana shu halqalarning o`zaro zich munosabatidan shu jamiyatning madaniyati vujudga keladi. Demak, nutq madaniyati ma`lum bir jamiyatning muayyan bir davrdagi milliy madaniyatning tarkibiy qismidir. Shuning uchun ham bizning ajdodlarimiz nutq madaniyatiga alohida ahamiyat berganlar. Xususan, halifa Abdulmalik nutq madaniyatiga, notiqlik san`atiga ega bo’lmagan, til go`zalligini namoyish eta olmaydigan kishi hokimiyatni boshqarishi mumkin emasligini e`lon qildi. Natijada jamiyatda, hokimiyatni boshqarishda, fan sohasida katta yutuqqa erishish uchun har bir shaxs o`z ona tilining boy imkoniyatlarini to`la egallashi va uni amalda qo’llay olishi shart qilib qo`yildi. 22 Abu Nasr Farobiy ham "Fozil odamlar shahri" kitobida fozil kishining fazilatlaridan biri sifatida nutq madaniyatini tilga oladi. Bu an`ana islom olamida uzoq davrlargacha davom etdi. Xususan, Temuriylar davrida ham bola tarbiyasida nutqiy madaniyatni shakllantirishga katta e`tibor berildi. Zahiriddin Muhammad Boburning o`g’li Humoyunga yozgan maktubi, unda Humoyunning maktub yozishga e`tiborsizligi, g’aliz va dabdabali ifodalar qo`llagani qattiq tanqid ostiga olgani va xatni qanday yozish kerakligi haqida pand - nasihatlar qilgani fikrimizning yorqin dalilidir. Mustaqillik qo`lga kiritilgandan so`ng Prezidentimiz ko`rsatmasi bilan ta`lim tizimini tubdan yaxshilashga jiddiy e`tibor berildi. Shu tufayli "Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi" ishlab chiqildi. Til va tafakkur o`zaro dialektik aloqadadir. Fikr o`stirish bevosita nutq o`stirish demakdir. Shuning uchun ham hozirgi kunda ta`lim tizimida chuqur fikrlaydigan, o`z fikrini erkin va ta`sirchan bayon qilib beradigan yoshlarni tarbiyalashga e`tibor berilmoqda. Nutq madaniyati haqida fikr yuritishdan oldin nutqning o`zi nima? Uning til bilan aloqasi qanday, degan savollarga javob berish kerak bo`ladi. Hozirgi kunda til va nutq bir -biridan izchil ravishda farqlanadi. Bunday farқlanish tilshunoslik fanida mashhur Shvetsariya olimi Ferdinand de Sossyurdan boshlandi. U o`zining "Umumiy lingvistika kursi" asarida bu ikki tushunchani bir - biridan aniq farqlab berdi. Biz bevosita fikr almashish jarayoinida ma`lum bir xalqning uzoq davrlardan beri foydalanib kelayotgan aloqa vositasini ishga solamiz. Fikr almashish jarayoni nutqiy jarayon yoki nutqiy faoliyat hisoblanadi. Nutqiy faoliyat ikki va undan ortiq kishilar o`rtasidagi fikr almashuv faoliyatidir. Har qanday nutqiy faoliyat nutq ishtrokchilari uchun oldindan tayyor holda ajdodlardan meros bo`lib o`tgan, barcha jamoat a`zolari uchun babbaravar xizmat qiluvchi aloqa vositasi orqali amalga oshadi. Demak, so`zlashuvchilar ongida tayyor holda aloqa vositasi mavjud bo’ladi. Ana shu ijtimoiy ruhiy jamiyatning barcha a`zolari ongida o’zidan oldingi ajdodlari 23 og’zidan eshitish orqali ko’nikma sifatida mavjud bo’lgan aloqa vositasi til hisoblanadi. Har qanday tilning fikr almashish jarayonida bevosita voq’e bo’lishi nutqdir. Demak, biz real talaffuz qilgan va qulog’imiz bilan eshitgan birliklar nutqiy birliklar sanaladi, Nutqiy faoliyat uchun muayyan axbrotni uzatish va qabul qilishgina kifoya qilmaydi. Nutq faoliyati uchun nimani bayon qilish bilan birga, uni qanday bayon qilish ham katta ahamiyatga ega. Axborotni qanday bayon qilish nutqiy madaniyatning o`rganish ob`yekti sanaladi. Nutq madaniyati haqidagi ta`limot qadimgi Rim va Afinada shakllangan bo’lsa ham, unga qadar Misrda, Assuriyada, Vavilion va Hindiston mamlakatlarida paydo bo’lganligi notiqlik san`ati tajribasidan ma`lum. Bu davrda davlatning, savdo-sotiqning, sud ishlarining nihoyatda taraqqiy etishi notiqlikni san`at darajasiga ko’tardi. Chunki u paytlarda davlat arboblarining obro’- e`tibori va yuqori lavozimlarga ko’tarilishi ularning notiqlik mahoratiga ham bog’liq bo’lgan. Notiqlik san`at sarkardalik mahorati bilan barobar darajada ulug’langan. Bu ikki san`atni mukammal egallagan kishilargina yuqori lavozimlarga saylanganlar. Umuman, yetuk inson bo’lish uchun, albatta, notiqlik san`atini egallash shart qilib qo’yilgan. Yunon notig’i Demosfen va Rim notiqlari Sitseron, Kvintillian, Aristotel kabi nazariyotchilarning hayotlari bunga misoldir. Ular kishilik jamiyatida ritorika va notiqlik san`atining o’ziga xos maktabini yaratdilar. Sitseronning «Notiqlik haqida», «Notiq», «Brut» asarlari, Mark Kvintillianning «Notiq bo`lish haqida, Aristotelning «Ritorika» kabi asarlari ham qadimgi Rimda madaniy nutq, notiqlik nazariyasi rivojlanganligini ko’rsatuvchi bir omildir. O’rta Osiyo madaniyati tarixida ham nuqq madaniyati o’ziga xos mavqega egadir. Sharqda, jumladan, Movarounnahrda notiqlik, voizlik, ya`ni va`zxonlik, «Qur`on»ni targ’ib qilish bilan mushtarak holda so’zning ahamiyati, ma`nosi va undan o’rinli foydalanish borasida ko’p yaxshi fikrlar aytilgan. Ana shu nuqtai- 24 nazardan qaralsa, «Nutq odobi», «Muomala madaniyati» nomlari bilan yuritilib kelgan nutq madaniyati tushunchasi juda qadimdan olimlar, ziyolilarning diqqatini tortgan: Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Al- Xorazmiy, Mahmud Qoshg’ariy, Zamahshariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, So’fi Olloyor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy kabi ulug’ siymolar nutq odobi masalalariga, umuman nutqqa jiddiy e`tibor berishga da`vat etish bilan birga, tilga, luq’atga, grammatikaga va mantiqshunoslikka oid asarlar yozdilar. Buyuk qomusiy olim Beruniy (973-1048) o’zining «Geodeziya» asarida har bir fanning paydo bo’lishi va taraqqiy etishi inson hayotidagi zaruriy ehtiyojlar talabi bilan yuzaga kelishini aytadi. Uningcha, grammatika, aruz va mantiq fanlari ham shu ehtiyojning xosilasidir. Ulug’ vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy to’g’ri so’zlash, to’g’ri mantiqiy xulosalar chiqarish, mazmundor va go’zal nutq tuzishda leksikologiya, grammatika va mantiqning naqadar ahamiyati zo’rligi haqida shunday deydi: «Qanday qilib ta`lim berish va ta`lim olish, fikrni qanday ifodalash, bayon etish, qanday so’rash va qanday javob berish masalasiga kelganimizda, bu haqda bilimlarning eng birinchisi jismlarga va hodisalarga ism beruvchi til haqidagi ilmlar deb tasdiqlayman...» Kaykovus tomonidan 1082-1083-yillarda yaratilgan, Qadimgi Sharq pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri hisoblangan «Qobusnoma»da ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratomuz fikrlar aytilgan. Asar 44 bobdan iborat bo`lib, uning 6-7 boblari so`z odobi haqidadir. Muallif farzandiga qilgan nasihatlari orqali o`quvchini yoqimli, muloyim, o`rinli so`zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi. So`zlaganda o`ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigan xulosani ko`z oldiga keltirib gapirish kerakligini, kishi kamtar bo`lishi, o`zini xalq orasida oddiy, kamtar tutishi lozimligini eslatib, mahmadonalik qilish, ko`p gapirish donolik belgisi emas... «Ey farzand, agar sen har qanday notiq bo`lsang ham, o`zingni bilganlardan pastroq tutgil, toki so`z bilimdonligi vaqtida bekor bo`lib qolmagaysan. Ko`p bilu, oz so`zla, kam bilsang, ko`p so`zlama, chunki 25 aqlsiz kishi ko`p so`zlaydi, deganlarki, jim o`tirish salomatlik sababidir. Ko`p so`zlovchi aqlli odam bo`lsa ham, xalq uni aqlsiz deydi...» Ulug’ shoir Yusuf Xos Hojib turkiy xalqlarning XII asrdagi ajoyib badiiy yodgorligi bo`lgan «Qutadg’u bilig» («Baxt keltiruvchi bilim») asarida so`zlarni to`g`ri tanlash va to`g’ri qo`llash haqida: «Bilib so`zlasa so`z bilig sanalur» degan edi. Qisqa so’zlash, so`zlarga iloji boricha ko`proq ma`no yuklash haqida: Ugush so`zlama so`z biror so`zla oz, Tuman so`z tugunini bu bir so`zla yoz. deydi. Mazmuni; So`zni ko`p so`zlama, kamroq so`zla. Tuman (ming) tugunini shu bir so`z bilan yech. Gapirishdan maqsad so`zlovchi ko`zda tutgan narsa, hodisa, voqealarni tinglovchiga to`g’ri, ta`sirchan yetkazishdan iborat. Shunday ekan, nutqning to`g`riligi, ravonligi va mantiqiyligiga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Mutao’akkir so`zlovchini tilning ahamiyatini tushungan holda, hovliqmasdan, so`zning ma`nolarini yaxshi anglab, nutqni ravon qilib tuzishga chaqiradi. Adib Ahmad Yugnakiy (XII-XIII) ham so`zlaganda nutqni o`ylab, shoshmasdan tuzishga, keraksiz, yaramas so`zlarni ishlatmaslikka mazmundor so`zlashga chaqiradi. Noto`g`ri tuzilgan nutq tufayli keyin hijolat chekib yurmagin, deb so`zlovchini ogohlantiradi: O`quv so`zla so`zni esa so`zlama, So`zing kizla, kedin, boshing kizlama. (So`zni uqib so`zla, shoshib gapirma, keraksiz, yaramas so`zlarni yashir, yaramas gaping tufayli keyin boshingni yashirib yurma.) Nutq odobi deb yuritilgan qoida va ko`rsatmalarda sodda va o`rinli gapirish, qisqa va mazmundor so`zlash, ezmalik, laqmalikni qoralash, keksalar, ustozlar oldida nutq odobini saqlash, to`g’ri, rost va dadil gapirish, yolg`onchilik, tilyog’lamalikni qoralash va boshqalar haqida gap boradi. O`rta Osiyo notiqligining o`ziga xos xususiyatlari shundan iborat ediki, u eng avval o`sha davr tuzumining manfaatlariga xizmat qilar edi. Bu davrda notiqlik 26 san`ati ustalarining nadimlar, qissago`ylar, masalgo`ylar, badihago`ylar, qiroatxonlar muammogo`ylar, voizlar, go`yandalar, maddohlar, qasidaxonlar deb yurigilishi ham ana shundan dalolat beradi. Ammo tilning yaratuvchisi xalq ekanligini va uning, eng avvalo, xalqqa xizmat qilishini to`g`rilovchi sog`lom o’ikrli kishilar uning ijtimoiy mohiyatini doim to`g`ri tushunib kelganlar. Navoiyning davlat arbobi sifatida mehnatkash xalq oldida qilgan chiqishlari, uning til haqida aytgan fikrlari buning dalilidir. O`zbek mumtoz adabiy tilining homiysi bo`lgan buyuk shoir Alisher Navoiy turkiy tilda go`zal nutq tuzishning bayroqdori sifatida uning butun ijodi bilan o`zbek tili boyliklarini namoyon etdi. Navoiy o`zbek adabiy tilida buyuk asarlar yaratish mumkinligini namoyish qildi. Shoir o`zining «Muhokamatul - lugatayn» asarida har bir tilning ijobiy va salbiy tomonlari borligini eslatib o`tdi. A.Navoiynish «Muhokamatul – lug’atayn», «Mah’bubul- qulub», «Nazmul-javohir» asarlari o`zbek tilida nutq tuzishning go`zal namunalari bo`lishi bilan birga, uning yuksalishiga ham katta hissa qo’shdi. U o`zining «Mahbubul-qulub» asarida shuiday deydi: «Til muncha sharaf bila nutqning olatidir va ham nutqdurki, agar nopisand zohir bo`lsa, boshning oo’atidir...» ya`ni, til o`zgarguncha sharafi bilan nutqning qurolidir, agar u o`rinsiz ishlatilsa tilning oo’atidir. A.Navoiy to`g`ri, qisqa, lo`nda, yoqimli, mantiqli, tushunarli, jo`yali aniq va ta`sirli nutq haqida o`ziniing «Arbain» asarida, shuninigdek, «Xamsa» asaridagi besh dostonning har birida ham ajoyib fikrlarni aytib o`tgan. Xulosa qilib aytganda, o`zbek nutqi madaniyatining tarixiga nazar tashlaydigan bo`lsak, qadimdan bu sohaga «Nutq odobi» nomi ostida ancha keng e`tibor berilgan bo`lib, keyingi asrlarda, ayniqsa, X1X-XX asrlarning ayrim vaqtlarida e`tibor ancha susayganligi ko`zga tashlanadi. Biroq keyingi yillarda bu sohada ko`p ishlar qilindi. 2. «Nutq madaniyati asoslari» o’ani o`zbek tilshunosligining o`ziga xos amaliy sohasidir. U tilshunoslikning nazariy kurslaridan olingan bilimlarga suyangan holda to`g`ri va chiroyli, nutq tuzish yo`llarini o`rgatadi. U til, til normalari, nutq, nutqning sio’atlari, nutqiy uslublar, nutqda uchrashi mumkin bo`lgan 27 kamchilik va xatolar, nutqning talaffuziga doir muammolar yuzasidan bahs yuritadi. tarbiyachi nutqi madaniyati ham fan sifatida o`z tekshirish ob`yekti va vazifalariga ega. Uning tekshirish predmeti nutqning til qurilishi, adabiy til normalari va nutqning kommunikativ (aloqa uchun kerakli) fazilatlaridir. Nutq madaniyati nazariyasida til iormasi markaziy tushunchadir. «Til madaniyatining asosiy tekshirish ob`yekti adabiy til normalari, asosiy vazifasi esa ushbu normadagi ikkilanishlarni bartaraf etish bo`lmog’i kerak». Shunday qilib, nutq madaniyati asoslari fani adabiy til normalarini, uning tarixiyligini, taraqqiy etib borishi, undagi ba`zi unsurlarning eskirishi, ular o`rnida yangi normativ unsurlarning paydo bo`lishini kuzatib, qayd etib boradi. Biroq bu fan adabiy normalarni yaratmaydi, ba`zi bir hodisalarni norma sifatida majburan kiritmaydi. Balki o`zbek milliy adabiy tili faoliyatini, uning rivojlanishini kuzatib boradi, ob`yektiv qonunlarini kashf etadi, shular asosida tavsiyalar beradi. 3. Hozirgi o`zbek adabiy tilining to`liq shakllanganligi va ulkan ijtimoiy vazifani bajarayotganligi hech birimizga sir emas. Bu til diyorimiz vakillari uchun umumiy til sifatida shakllandi. O`zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi jumhuriyatimizda davlat ishlarining, o`qish-o`qitish, ta`lim-tarbiya, targ`ibot-tashviqot ishlarining shu tilda olib borilishi uchun juda katta imkoniyat yaratdi. Tilga bo`lgan munosabat tubdan o`zgardi, uning barcha imkoniyatlarini o`rganish ishlari keng ko`lamda olib borilyapti. Lekin, shuni ham eslash joizki, tilning ijtimoiy vazifasini bajarilish darajasini belgilovchi omillardan biri bo`lmish nutq madaniyati yetarli taraqqiy etmaganligi achinarli bir holdir. Shu bois nutq madaniyati sohasini chuqurroq o`rganish oldimizga qo`yilgan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki nutqimizda uchrab turadigan nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilish, nutq madaiiyatini har qachongidan ham yaxshiroq rivojlantirish umumdavlat ahamiyatiga ega bo`lgan siyosiy va ijtimoiy masaladir. Bu masala bilan shug’ullanish ishiga faqat tilshunoslargiia emas, balki jumhuriyatimizda istiqomat qiluvchi barcha soha vakillari e`tibor berishlari maqsadga muvoo’iqdir. Chunki, 28 nutq madaniyati umuminson madaniyatining tarkibiy qismi bo`lib, kishilarni yuksak madaniyatli bo`lishlarini belgilaydi. Bu masalaning bir tomoni bo`lsa, ikkinchidan, xalqaro hayotda ikki qarama-qarshi ijtimoiy guruh o`rtasida mafkuraviy kurash nihoyatda keskinlashgan bir davrda yashamoqdamiz. Bu narsa ham mao’kuraviy kurashning asosiy quroli bo`lgan tilning har qachongidan ham o`tkir va keskin bo`lishini taqazo etadi. Birinchi Prezidentimiz I.A. Karimov ham bunga alohida e`tibor berib bunday degan edilar: «G’oyaga qarshi faqat g’oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma`rifat bilan bahsga kirishish, olishish mumkin»; «Eng dahshatlisi fikr qaramligi tafakkur qulligi»... «Maktabda bolalar mustaqil fikr yuritishga o`rgatiladimi? Aminmanki o`rgatilmaydi. Mabodo, biror o`quvchi Tarbiyachiga e`tiroz bildirsa, ertaga hech kim havas qilmaydigan ahvolga tushib qoladi. Maktabdagi jarayonda Tarbiyachi hukmron. U boladan faqat o`zi tushuntirayotgan narsani tushunib olishini talab qiladi. Printsip ham tayyor: mening aytganim-aytgan, deganim-degan». «Tarbiyachi va o`quvchi munosabatidagi majburiy itoatkorlik o`rnini ongli intizom egallashi juda qiyin kechayapti. Tarbiyachining bosh vazio’asi o`quvchilarga mustaqil fikr yuritish ko`nikmalarini hosil qilishdan iboratligini ko`pincha yaxshi tushunamiz, lekin ao’suski, amalda tajribamizda unga rioya qilmaymiz. Demokratik jamiyatda bolalar umuman har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni o`rganmasa, berilgan ta`lim samarasi past bo`lishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo, bilim o`z yo`liga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir». (Barkamol avlod orzusi.- Toshkent, 16- bet). Nutq tadbirkorligini singdirish maktabda Tarbiyachining bosh vazifasidir. U birinchi soatdan boshlab to oxirgi mashg`ulotgacha o`quvchilarda nutq madaniyati (tadbirkorligi)ni tarbiyalashga xizmat qilishi kerak. Shu o`rinda taniqli tilshunos olim Nizomiddin Mahmudovning kuyunchaklik bilan aytgan o’ikrlarini keltirib o`tish lozim: «Ayni paytda nutqiy madaniyat tarbiyasi bilan maktabdagi, hech bir istisnosiz, barcha o`quv fanlari ham bilvosita shug`ullanishi kerak. Matematika bo`ladimi, o’izika yoki tarix bo`ladimi, Tarbiyachi o`z nutqiy madaniyati bilan namuna 29 ko`rsatishi, tegishli o’an sohasining tugal tilini namoyish etishi va shu yo`l bilan o`quvchidagi so`z sezgisiga kuch berish maqsadga muvoo’iq. Ta`lim amaliyotida ko`rgazmalilik azaldan eng zaruriy omil sio’atida qarab kelinadi, shuning uchun Tarbiyachi juda ko`p vaqtini turli ko`rgazmali qurollar tayyorlashga sarflaydi. Bu ma`qul, ammo, unutmaslik kerakki, nutqiy madaniyatni o`rgatish, chiroyli so`z zavqini o`stirish, umuman, til estetikasi tarbiyasida asosiy, jonli ko`rgazmali qurol Tarbiyachining o`zidir». (N.Mahmudov. Ma`rio’at manzillari.- Toshkent.) 1.Nutq madaniyati nima? 2.Nutq va uning turlari. 3. Nutq madaniyati lingvistik soha 1. Nutq madaniyati muammolari. Nutq madaniyati fani hozirgi davr tilshunoslik o’anining aktual muammolaridan biridir. Tafakkur nutq yordamida ro`y berib, shu tufayli kishilar bir-birlari bilan aloqa bog`laydilar. Nutq madaniyati esa biror tilda to`g`ri so`zlash va yozish, o`sha tilda fikri qisqa va aniq, sodda va obrazli, uslub jihatdan ravon ifodalash demakdir. Tinglovchida kuchli taassurot qoldirish va kishining nutqi noaniq bo`lmasligi uchun dastlab til qoidalarini puxta bilish lozim. Nutq turli shaklga ega bo`lib, quyidagicha klassifikatsiya qilinadi. Nutq Ichki nutq 1) ну 2) Т 3) Pa 4) А 5) Оg 6) Y 7) М 8) Dial 30 Nutq, ko`pincha, ovoz chiqarmasdan, o`ylash protsessida ham ifodalanadi. Bunday odam ichida gapiradigan, ya`ni passii nutqdir. Bunday ichki nutqda ikkinchi kishiniig bo`lishi shart emas. Ichki nutq og`zaki va yozma nutqning asosi sifatida muhim o`rin tutadi. Tashqi muhit aktiv fikrlashni talab qiladi. Bunday nutq og`zaki va yozma formada amalga oshiriladi. Odatda, tovushli so`zlashuv protsessiga og`zaki nutq deyiladi. Bundan tashqari kishilar intonatsiya orqali mimika va imo-ishora orqali ham o`z fikr, his-tuyg`ularini boshqalarga yetkazadi. Og`zaki nutq hamisha bir yoki bir necha kishi tomonidan monolog yoki dialog shaklida nomoyon bo`ladi. Monologik, nutq bir kishining ko`pchilikka qaratilgan fikrlarining ifodasidir. Dialogik nutq ikki va undan ortiq shaxs o`rtasida amalga oshiriladi. Nutq madaniyati hodisasining o`zini maxsus ilmiy tushuncha, maxsus lingvistik soha sifatida asoslab berishga bag`ishlab yozilgan adabiyotlar juda kam. O`zbek tilshunosligida, shuningdek, deyarli butun turkologiya fanida, nutq madaniyati sohasi yangi bo`limdir Bu masala bo`yicha endigina sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi vaqtdagi eng muhim narsa shuki, nutq madaniyatini ilmiy muammo sifatida qo`yish va ishlash lozimligi ko`pchilik olimlar tomonidan tan olindi nutq madaniyati deb yuritiluvchi tushunchaning ilmiy muammo sifatida «asoslanishi, dastlab rus tilshunosligida yuzaga keldi. Bu masalaning ilmiy muammo sifatida asoslalanishi atoqli rus tilshunosi Grigoriy Osipovich Vinokur (I897-1947) ning nomi bilap bog`liqdir. O`zbek tilshunosligi nutq madaniyati oldida quyidagi aktual nazariy hamda amaliy muammolar turibdi: 1. Nutq madaniyatining umumnazariy muammolari: 2. Yozma nutq madaniyati muammolari: 3. Og`zaki nutq madaniyat muammolari: Mazkur muammolarning ilmiy hal qilishni tilshunoslikning nutq madiniyati o`rganuvchi sohasini yanada yuksak pog`onaga ko`taradi. 31 O`zbek tilshunosligida nutq madaniyati tushunchasi bilan bog`liq bo`lgan yana bir qator masalalar ham borki, ularni umumlashtirib tubandagicha gruppalashtirish mumkin: 1. Nutq madaniyati yoki til madaniyati deb nomlanuvchi tushuncha, hodisaning mohiyatini aniqlash kerak. 2. Nutq madaniyati tushunchasining tilshunoslik fanida paydo bo`lishi tarixan asoslanishi lozim. 3. Nutq madaniyati va til madaniyati terminlarini ifodalovchi tushunchalarning aloqador va farqli xususiyatlarini aniqlash zarur. 4. Nutq madaniyati tushunchasining, bir tomondon, ilmiy muammo sifatida va ikkinchi tomondan, lingvistik soha sifatida mazmunini belgilash kerak. 5. Nutq madaniyati muammosini ilmiy tadqiq etish aspektlari aniqlanishi lozim. 6. Nutq madaniyati sohasi bilan tnlshunoslikning boshqa bo`limlari orasidagi munosabat, ulardagi o`zaro o`xshashlik aloqadorlik farqli tomonlar belgilanishi shart. 7. Nutq madaniyati sohasining nazariy muammolari, unga kiruvchi masalalar aniqlanishi zarur. 8. Nutq madaniyatining amaliy muammolari unga kiruvchi masalalarni aniqlanishi kerak. 9. Nutq madaniyati va individual nutq masalasi. 10. Nutq madaniyati va ommaviy nutq muammosi nimaligi aniqlanishi zarur. Yuqorida qayd qilingan tushuicha va muammolarni talqin qilish va javob topishga intilish o`zbek tilshunosligi o’anining dolzarb masalalaridan biridir. 32 2.2. Tarbiya tamoyillari. Tarbiya jarayonini ilmiy asoslangan tarzda olib borish uning qonuniyatlarini chuqur o’rganishni talab qiladi. Bu qonuniyatlar voqealarning muayyan rivojlanishi uchun sharoit yaratuvchi sabab va oqibat o’rtasidagi muhim, zarur ichki aloqalarning ifodasi sifatida namoyon bo’ladi. Tarbiya jarayonining asosini ijtimoiy hayotning ob’ektiv talablari insonning ijtimoiy mohiyatini va tabiatini aks ettiruvchi qonuniyatlar tashkil etadi. Tabiat yoki jamiyatdagi har qanday murakkab hodisada ob’ektiv ravishda mavjud bo’ladigan barqaror aloqalar kuzatiladi. Bunday aloqalar qonuniyat deb ataladi. Bunday qonuniyat tarbiya jarayonida ham amal qilinadi. Tarbiya qonuniyatlari mohiyati bir tomondan, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning o’ziga xos xususiyatlari, ikkinchi tomondan shaxsning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Tarbiyaning birinchi va eng muhim qonuniyati uning ijtimoiy muhitning obektiv va subektiv omillariga bog’liqligidir. Ijtimoiy tarbiya mazmuni moddiy ishlab chiqarish usuli, jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, siyosiy tuzum hamda milliy mafkura g’oyalari asosida qaror topadi. Ijtimoiy jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy-g’oyaviy asoslarini tashkil qiladigan hamda tarbiyaning mazmuni va uning olib borilishiga kuchli tasir ko’rsatadigan ijtimoiy jarayonlar tarbiyaning subektiv omillari sirasiga (tarbiya muassalari, jamoat tashkilotlari o’qituvchilar, tarbiyachilar, oila muhiti, jamotchilik dunyoqarashi, mafkura g’oyalari, shaxsning har tomonlama rivojlantirishga oid faoliyat kabilar) kiradi. Demokratik tamoyillar hamda qonun ustuvorligi taminlangan sharoitda tarbiyaviy jarayonning ijtimoiy muhit bilan o’rnatiladigan aloqalari Shaxs shakllanishiga ijobiy tasir ko’rsatadi. Tarbiyaning ikkinchi muhim qonuniyati uning shaxs rivojlanishi bilan birligi, o’zaro aloqadorligi va bog’liqligidir. Shaxs rivojlanishi tarbiyaning g’oyaviy mazmuni va sifat darajasiga bog’liqdir. Ayni choo’da tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari Shaxsnng rivojlanganlik darajasiga ham bog’liq. Tarbiya 33 jarayoni psixologiya fani asoslarini shaxsning psixologik va fiziologik rivojlanish qonunyatlarini bilishni ham talab qiladi. Tarbiyachi (o’qituvchi) tarbiyalanuvchi (o’quvchi) shaxsini har tomonlama o’rganishi va shu asosida unga to’g’ri psixologik tavsif berishi va ta’sir ko’rsatishi lozim. Tarbiyalanuvchining shaxsiy xususiyatlari va imkoniyatlari hisobga olinmas ekan, ularga har qanday tarbiyaviy ta’sir bir tomonlama yoki tasodifiy bo’lib qoladi. Shuningdek, ular boshqa tarbiyaviy ta’sirlarga mos bo’lmay qoladi. Tarbiyaning uchinchi qonuniyati faoliyat va munosabat birligini e’tirof etish, shaxsning ijtimoiy ijobiy fazilatlarini shakllantirishning asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi. Tarbiyalanuvchilarning faoliyati jamiyat uchun qanchalik foydali, maqsadga muvofiq tashkil etilsa, shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabat oqilona bo’lsa, tarbiya jarayoni shunchalik samarali bo’ladi. Sub’ekt (Shaxs)- ob’ekt (ijtimoiy borliq) ijtimoiy munosabatlari to’g’ri tashkil etiladigan aloqa jarayoni shaxs faoliyati mazmuni va yo’nalishini ham belgilashi mumkin. Ijtimoiy munosabatlarni tashkil etish jarayonida shaxsda borliqni his etish, o’z-o’zini anglash, aloqa, aralashuv va muloqotni tashkil etish ehtiyojini yuzaga keltiradi. Ehtiyojni qondirish yo’lidagi dastlabki urinish ijtimoiy munosabatlar mazmunini o’rganish va o’zlashtirish sanaladi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyatini anglash ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyat jarayonida ijtimoiy bilimlarni o’zlashtirishga nisbatan qiziqish hosil bo’ladi. Qiziqish o’z navbatida shaxsda muayyan hayotiy maqsadning qaror topishiga olib keladi. Maqsad asosida shaxs nafaqat ijtimoiy bilimlarni egallashga intilishi, balki o’zlashtirilgan bilimlarni mustahkamlash layoqatini ham namoyon eta borishi maqsadga muvofiqdir. Maqsad mazmunini ifoda etuvchi g’oyalar amaliy harakatlarni tashkil etish borasidagi rao’batlarni yuzaga kelishi uchun zamin hozirlaydi. Rag’batlar o’zida quyidagi xususiyatlarni aks ettiradi: fuqarolik vatanparvarlik, insonparvarlik, ilmiy anglash, axloqiylik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, estetik, huquqiy va boshqa sifatlar. Qayd etilgan rag’batlar amaliy harakatning tashkil etilishi uchun turtki 34 beradi. Ijtimoiy munosabatlar jarayonida Shaxs faoliyati mazmunini tahlil etish, ularda o’z faoliyatlariga nisbatan tanqidiy yondashuvni qaror toptirish, shuningdek, o’z faoliyatini boshqarish talab etiladi. O’quvchi shaxsida shakllanadigan ijtimoiy-insoniy sifatlar quyidagi tizim asosida kechadi (1-shakl). Yuqorida bayon etilgan fikrlardan anglashildiki, shaxsning shakllanishiga- uning asosiy munosabatlarining yaxlit tizimida tarbiyachi, o’qituvchi, farzandlar va Shaxs bilan bo’ladigan o’zaro tasiri jarayonida kelib chiqadigan tarbiyalovchi munosabatlar alohida ahamiyatga ega. Bu munosabatlar doirasida ijtimoiy tarbiyaning maqsadlari amalga oshiriladi. Tarbiyaning to’rtinchi qonuniyati tarbiyalanuvchilarning o’zaro tarbiyaviy ta’sirga ega ekanliklari, ularning o’zaro munosabatlari hamda faol faoliyatlari o’rtasidagi boo’lanishning mavjudligi sanaladi. Tarbiyachi (o’qituvchi) larning va o’quvchilar jamoasining tarbiyalanuvchi (o’quvchi) larga pedagogik tasiri ular faoliyati va munosabatlarini tizimi hamda rejali tarzda maqsadga muvofiq tashkil qilishni nazarda tutadi. Tarbiya jarayonida tarbiyachi (o’qituvchi) va tarbiyalanuvchi (o’quvchi) larning ijtimoiy roli bir xil emas. Tarbiyachi uchun tarbiyalanuvchi har vaqt tarbiyaviy obekt hisoblanadi. Biroq, tarbiyalanuvchi tarbiyachi bilan ongli ravishda o’zaro munosabatda bo’lishga erisxilsa, tarbiyaviy munosabatlar faol xarakter kasb etadi. Rivojlanuvchi (Shaxsni rivojlantirish), tarbiyalovchi (tarbiya maqsadlarini amalga oshirish) va tashkilotchilik (faoliyat va munosabatlarni maqsadga muvofiq tashkil etish) vazifalari tarbiya jarayonida (tarbiyalanuvchilarning) asosiy vazifalari sanaladi. 35 Tarbiyalovchiga ko’rsatiladigan tasirlar muayyan shaxslarga turlicha tasir ko’rsatadi. Shu bois, tarbiyachi har bir tarbiyalanuvchining o’ziga xos shaxsiy xususiyatlarni hisobga olib, tasir ko’rsatishning alohida yo’llarini qidirib topishi lozim. Tarbiyadagi muvaffaqiyat aksariyat hollari pedagogning o’z o’quvchilarining tarbiyalanganlik darajasini, yani ularning ongliligi, axloqiy sifatlariga egaligi, odilligi, qat’iyatliligi va boshqalarni bilishga bog’liq. Demak tarbiya jarayonining qonuniyatlari quyidagilardan iborat. Tarbiya jarayonining qonuniyatlari bilan birga bola tarbiyasining ham o’ziga xos bir qator muhim qoidalari ham bo’lib ular quyidagilar: tarbiyaning aniq bir maqsadga qaratilganligi; tarbiyaning hayotiy faoliyat bilan bog’liq hodisa, deb bilish; Shaxsni jamoada tarbiyalashga oid o’rni; tarbiyalanuvchi shaxsiga nisbatan talabchan bo’lish va uning shaxsini hurmat qilish; tarbiyalanuvchi (o’quvchi) ning tarbiya jarayonida yoshi va o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish; tarbiyaviy ishlarning izchilligi va muntazam olib borilishiga e’tibor. Tarbiya jarayonining muvaffaqiyati uni tashkil etishda qanday tamoyillarga ko’ra ish ko’rilayotganligiga ham bog’liq. Tarbiya tamoyillari. Tarbiya tamoyillari deb, yosh avlodni tarbiyalash maqsadidan kelib chiqadigan va komil insonni tarbiyalashning mazmuni va yo’nalishiga qo’yiladigan eng muhim talablarni belgilab beruvchi asosiy g’oya va qoidalar yig’indisiga aytiladi. Tarbiya tamoyillari o’qituvchi va tarbiyalanuvchilarga yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi qoidalar bo’lib, yosh avlodni tarbiyalash, barkamol insonni shakllantirish vazifalariga muvofiq belgilanadi, shuningdek, ular Shaxs tarbiyasi borasidagi ilg’or talimotlar g’oyalariga hamda pedagogika fanida erishilgan 36 yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya tamoyillari tarbiya jarayoni qonuniyatlarini aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda ilg’or tamoyillarga amal qilinishi tarbiya samarasini ta’minlaydi. Tarbiya tamoyillari quyidagilardan iborat: Tarbiyaning maqsadga yo’naltirilganligi va g’oyaviyligi; Tarbiyada demokratik va insonparvarlik g’oyalarining ustunligi; Tarbiyada milliy, umumbashariy qadriyatlarning ustunligi; Tarbiyada izchillik va tizimlilik; Tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo’shib olib borish; Tarbiyani mehnat bilan boo’lash; Tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish; Tarbiyada o’quvchining yosh va alohida xususiyatlarini hisobga olish; Jamoa va jamoa yordamida tarbiyalash; Tarbiyada o’quvchixulqidagi ijobiy sifatlarga tayanib, salbiy tomonlarni yo’qotish; Tarbiyaning maqsadga yo’naltirilganligi va g’oyaviyligi - o’qituvchi ijtimoiy tarbiya maqsadi va vazifasini aniq tasavvur etishi va puxta anglab olishi zarur. Yosh avlodni yuksak g’oyaviylik ruhida tarbiyalash ularning ongiga Xalq, millat, yurt, jamiyat manfaatlaridan yuqoriroq manfaat bo’lishi mumkin emasligini singdirishi, ularni vatanga, Xalqqa muhabbat ruhida va sadoqatli qilib tarbiyalash demakdir. Bu sohada mustaqil respublikamiz Xalq talimi xodimlarining asosiy vazifasi erkin, ijodkor, mustaqil fikrlash qobiliyatiga ega, yetuk mutaxassis komil Shaxsni tarbiyalashdan iboratdir. Maktabda va maktabdan tashqarida olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning barchasi ijtimoiy tarbiyaning maqsadini ro’yobga chiqarishga yo’naltirilishi zarur. O’qituvchi (tarbiyachi) lar jamoasi va har bir o’qituvchi- tarbiyachi 37 tarbiyaning maqsadi har tomonlama kamol topgan mukammal inson shaxsini tarbiyalashdan iborat bo’lishi lozim. Ana shunda mazkur tamoyil o’z vazifasini bajargan bo’ladi. Tarbiyada demokratik va insonparvarlik g’oyalarining ustunligi- tarbiyada inson shaxsini ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har bir bola, o’smir va o’spirinning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, uning ijtimoiy xulqi va erkinligini hisobga olish lozim. Tarbiyani demokratiyalash bu - tarbiyani mamuriy ehtiyoj va qiziqishlardan yuqori qo’yish, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasidagi o’zaro ishonch, hamkorlik asosida pedagogik munosabatlar mohiyatini o’zgartirish demakdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb qilish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish demakdir. O’qituvchi o’quvchiga avvalgidek, tarbiya obekti emas, balki o’zi kabi subekt deb qarashi darkor. Ya’ni o’quvchini teng huquqli hamkor, hamfikr deb qarash lozim. Umuman, ta’lim va tarbiyani insonparvarlashtirishning pedagogik diqqat hamda e’tibor markazida insonning muhim masalasi va muddaosi, ya’ni bolalarda inson shaxsiga dunyodagi eng yuqori, bebaho boylik sifatidagi munosabatini shakllantirishdek faoliyat yotadi. Tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustunligi-Xalqning ko’p asrlik qadriyatlarini, ulkan va boy merosini chuqur bilmasdan milliy o’zlikni anglash, milliy g’urur tuyg’usini qaror toptirish mumkin emas. Shu bois, Xalq ananalari urf-odatlari, marosimlari, Xalq oo’zaki ijodi, milliy o’yinlar va ularda ifodalangan g’oyalarni o’quvchilar onggiga singdirish, ularda ushbu g’oyaga nisbatan hurmatni qaror toptirish lozim. Umumbashariyat uchun qadrli, ardoqli bo’lgan, insoniyat o’tmishi, buguni hamda kelajagi uchun dahldor qadr-qimmatga ega bo’lgan ananalar, urf- odatlar haqida ma’lumotlar berish, ularda mehr- muhabbat tuyg’usini uyg’otish, ularni qo’llab-quvvatlash, ezgu g’oyalar uchun kurashish hissini qaror toptirish tarbiya jarayonida amalga oshirilishi lozim. Tarbiyada izchillik va tizimlilik - tarbiyaga yaxlit tizimli yondoshish pedagogik harakatning pirovard natijasiga yo’naltirilganlik darajasini belgilab 38 beradi. Bunday pedagogik maqsad va vazifalar, ularning mazmuni tarbiyaviy jarayonning barcha qatnashuvchilari tomonidan tan olinishi shart. Tarbiyada izchillik juda muhimdir. O’quvchilarga birdaniga ko’p talab va qoidalarni taqdim qilish mumkin emas. O’qituvchilar o’quvchilarga bo’lgan munosabat jarayonida o’zaro bir-biriga zid harakatda bo’lmasliklari, yagona talab qo’yishlari lozim. Tarbiyani ijtimoiy hayot bilan qo’shib olib borish. Yosh avlodning o’sib ulg’ayishi va shaxsning shakllanishiga hayot, ijtimoiy jamiyat tasir etadi. Bu bir tomondan bo’lsa, ikkinchidan bolalarni tarbiyalashdan maqsad uni turmush uchun mustaqil hayot uchun tayyorlashdir. Shunday ekan, tarbiya maktab va boshqa o’quv muassasalarida olib boriladigan bo’lishi kerak. Tarbiyani mehnat bilan bog’lab olib borish. Mehnatning tarbiyaviy tasiri g’oyat kattadir. Mehnatda ishtirok etish va unumli mehnat qilish bilan Shaxs o’z qobiliyati va iste’dodini namoyon qiladi va kamolga etadi. Mehnat yosh avlodning tarbiyasi uchun juda katta vositadir. O’quv mehnati va ijtimoiy foydali mehnat o’quvchi shaxsiga ijobiy tasir etadi, bu ikki faoliyat birligi bolani faollashtiradi, xulq birligini ta’minlaydi, tashabbuskor va izlanuvchan qiladi. Mehnat bolalarga siyosiy-ma’naviy tarbiya berish uchun zamin hozirlaydi. Shuning uchun oila va maktablarda bolalarni ilk yoshidan boshlab mehnatsevarlik ruhida, mehnatga muhabbat va mehnat kishilariga hurmat ruhida tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Maktabda o’qishning o’zi ham mehnatdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning aksariyati ham mehnat tarbiyasi bilan mustahkam bog’langan. Tarbiyalanuvchi shaxsini hurmat qilish - o’quvchilarni ijtimoiy tarbiyalashning muhim tamoyillaridan biri ularning shaxsini hurmat qilishdir. Bu tamoyil insonparvarlik munosabatidan kelib chiqadi. O’quvchiShaxsini hurmat qilish, ularga mehr-muhabbat ko’rsatish va ularga ishonish shart. Tajribalarning ko’rsatishiga, qayerdaki o’quvchilarga hurmat, muhabbat, ishonch bo’lsagina shu yerda tarbiyaning ta’siri samarali 39 bo’ladi. Bolalarga hurmat va muhabbat ular kuchiga kuch qo’shadi o’qituvchiga nisbatan hurmatni uyo’otadi. Tarbiyada o’quvchining yosh va alohida xususiyatlarini hisobga olish - tarbiyaning mazmuni, shakl va metodlari bolalarning yoshi va saviyasiga qarab turli sinflarda turlicha bo’ladi. Bolalar maktabda rivojlanishining turli davrlarini bolalik, o’smirlik va o’spirinlik bosqichlarini bosib o’tadilar. Shu davrlar ichida bolaning axloqiy turo’unligi rivojlanadi, xulqi va ongi o’rtasidagi uyo’unlik vujudga keladi. Tarbiya berishda har bir o’quvchining Shaxsiy xususiyatlarini ham hisobga olish katta ahamiyatga ega. Bolalarning jismoniy va ma’naviy o’sishida bir qadar umumiylik bor, biroq bolalarning tavsif- hislatlari, qobiliyat va mayllari, qiziqishlari, irodaviy sifatlari har xil bo’ladi. Bu farqlar ularning xulqida, o’qishi va mehnatida aks etadi. Bir o’quvchiga nisbatan foydali metodni boshqa o’quvchiga nisbatan qo’llaganda natijasiz bo’lib, chiqishi mumkin. Shuning uchun har bir o’quvchixususiyatini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Jamoada va jamoa yordamida tarbiyalash - tarbiya jarayoni o’quvchilarning jamoa bo’lib birlashishlari, ularda manfaatdorlik birligi, o’zaro yordam tuyg’usini o’stirish xizmat qilishi lozim. Tuyg’u tashkil etilgan jamoa a’zolarining qobiliyat va iste’dodini rivojlantirish uchun keng yo’l ochadi. Jamoada bola har tomonlama rivojlanishi uchun keng imkoniyatga ega bo’ladi. O’quvchilar axil jamoa bo’lib uyushganlaridagina tarbiyaviy ishlarni amalga oshirish ancha engil va muvaffaqiyatli bo’ladi. Yaxshi uyushgan jamoada jamoa fikri katta tarbiyaviy kuchga ega bo’ladi, har bir Shaxsga ta’sir etadi. Tarbiya turlari: maqsadi, vazifalari, shakl va metodlari. Tayanch iboralar: tarbiya maqsadi, tarbiya vazifalari, tarbiya shakllari, Download 362.23 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|