Тарих факультети Тарих кафедраси битирув малакавий иш

3. Матбуотчилик ва нашриётчилик фаолиятлари
Туркистонда миллий даврий нашрлар ташкил қилинишига қрим-татар миллати вакили Исмоилбей Ғаспирали (Гаспиринский)нинг (1851-1914) 1883-1914 йилларда чоп этган “Таржумон” газетаси, Туркияда чоп этилиб яширин равишда юртимизда тарқатилган “Сиротул мустақим” (“Тўғри йўл”), Афғонистонда 1900-1919 йилларда чиқиб турган “Сирожул ахбор афғония” (“Афғон хабарлари ёритгичи”) каби газеталарнинг таъсири катта бўлди. Бундан ташқари Ҳиндистон ва Мисрда чоп этилган матбуот органлари ҳам ХХ аср бошларида Бухорога кириб келди. Айнийнинг ёзишича, Ҳиндистондан форс тилида нашр этиладиган “Ҳабл-ул-матн”, Мисрдан “Чеҳранома” каби журналлар келиб турарди⁸¹. Тадқиқот ва изланишлар шуни кўрсатдики, Эрондан “Ал-жадид” газетаси ҳам Бухорога келиб турган⁸².
Маълумки ушбу ташкил этилган жадид мактаблари моддий ва маънавий жиҳатдан ёрдамга муҳтож бўлган. Унга ташаббус кўрсатиш, уни моддий жиҳатдан таъминлаш ва қўллаб-қувватлаш, унинг фаолиятини янада жонлантириш зарур эди. Кейинчалик Бухоро жадидлари томонидан ширкатлар, яширин жамият ва ташкилотлар тузилиб, маълум бир режа асосида ўз мақсадларини амалга оширган.
«Мактабимиз муаллим жиҳатдан ҳам, китоб жиҳатдан ҳам камчиликларга эга эди. Шунинг учун китоб ҳозирламоқ орзуси билан ўз орамизда бир ширкат туздик. Ширкатимизнинг номи “Ширкати Бухоройи шариф” эди. Аъзолари: 1.Ахмаджон махдум. 2.Аминжон махдум. 3.Усмонхўжа. 4.Ҳамидхўжа. 5.Мулла Низом Собитий. 6.Абдураҳмон Саидий. 7.Мирзо Абдулқодир. 9.С.Айний. Ширкатимизнинг сармояси киши бошига 7-сўмдан, Мирзо Абдулвоҳид ва Айний 14 сўмдан, жами: 77-сўм эди. Ширкатимиз 1327 йил ҳижрийда, раббиулаввал ойининг (милодий 1909 йил) ўртасида таъсис қилиниб биринчи навбатда тажвид қоидаларини “Тартибул- Қуръон” исмида нашр қилишга қарор берилди. Буни татар муаллими воситаси билан Оренгбург матбаасига топширдик, ҳамда усули савтия мактаблари билан яқиндан танишмоқ учун рафиқларимиздан Усмонхўжа ва Ҳамидхўжани Боғчасарой ҳамда Истанбулга юбордик”⁸³.
Ёш бухороликлар амирликда демократикик тартибларни ўрнатиш, халқни жаҳолат, илмсизлик ва хурофотдан қутқазиш мақсадида кенг фаолият олиб бордилар. Бундай хайрли мақсадга эришиш йўлида матбуот қудратли куч эканлигини тўғри англаганлар. “Бухоро ёшлари қачонлардан бери бир газета нашр қилмоқ фикрида эдилар. Лекин бунинг чораси ҳеч бир топилмас эди. Зеро, Бухоро ҳукумати оддий бирон маданий ишга йўл бермадиги ҳолда кўз олдида бир муфаттиш каби бўлатурган газетага нечук кўнар эди”.
“Болалар тарбияси” жамияти аъзолари ўзларининг моддий имкониятларидан фойдаланиб, “Китоб савдоси дўстлиги маориф жамияти” ва “Баракот акционерлик жамияти” ташкилотлари орқали Боку (Озарбайжон), Истанбул (Туркия) каби шаҳарларда чоп этилган диний ва дунёвий адабиётларни ҳамда газета, журналларни халқ орасида яширин тарқата бошладилар⁸⁴. Бухоро амирлиги сиёсий ҳаётида 1885 йилда ташкил топган Россия императорлигининг Бухородаги сиёсий агентлиги (1885-1917) мудҳиш рол ўйнади. Мамлакатда газета ва бошқа турли китобларни чоп этиш учун Россия ҳукуматининг ушбу идорасидан расмий рухсат олиниши керак эди.
Ёш бухороликлар амирликда газета нашр қилишни ҳам йўшлини топадилар. 1912 йилда “Тарбияи атфол” махфий жамияти аъзоларидан Муҳиддин Мансуров⁸⁵ ва Мирза Сирож Ҳаким⁸⁶ кабиларнинг саъй - ҳаракатлари туфайли амирликда тожик тилида “Бухоройи шариф” газетасини чиқаришга рухсат олинди. Газетанинг раҳбари Россия сиёсий агентлигида таржимон бўлиб фаолият юритган Мирҳайдархўжа Мирбадалов эди. “Бухоройи шариф”нинг биринчи сони 1912 йилнинг 11 мартида Янги Бухоро (Когон) шаҳрида чоп этилди⁸⁷.
“Бухоройи шариф” газетаси ҳафтада дастлаб 2-3 маротаба нашр қилиниб, газетанинг тузилмаси 4 саҳифадан иборат эди. 1-саҳифаси муҳарририят мақоласи, чет эл ва Ўрта Осиёдаги янгиликлар, воқеалар, 2- ва 3-саҳифаларида публицистик мақолалар, таниқли адибларнинг асарлари таржималаридан парчалар ва унга таҳририятнинг нуқтаи назари, жаҳон адабиёти асарларидан намуналар чоп этилган бўлса, сўнгги саҳифада асосан эълонлар, билдиришлар, савдо дўконлари манзиллари газетанинг деярли барча нашрларида босилган. Газетанинг танишилган мавжуд сонлари орқали неча нусхада ўқувчиларга тарқатилганлиги билан боғлиқ аниқ қайд этилган рақамга дуч келинмади.
“Бухоройи шариф” газетасида Садриддин Айний ва Мирзо Сирож Ҳаким ўзларининг публицистик мақолалари билан фаол қатнашдилар. Айниқса, Айнийнинг ушбу газетада эълон қилган мақолалари муҳим аҳамият касб этади. Унинг “Масти”, “Бухоройи шарифдан мактуб”, “Мактуб”, “Бухорода наврўз сайли”, “Бухорода наврўз сайли” каби мақолалари маҳаллий халқнинг онгининг ўсишига ва фикрларинин геран бўлишига, уларда миллий ифтихор туйғуларининг ривожланишига катта умид беради,
Кейинги даврда матбуотчилик тарихи билан боғлиқ эълон қилинган тадқиқотларда “Бухоройи шариф” газетасининг турли сонларида чоп этилган мақола ва бадиий ижод намуналари атрофлича таҳлил ва тавсиф қилинмоқда. Жумладан, тадқиқотчи У.Амонов “Бухоройи шариф”нинг 53, 59, 94, 96-сонларида эълон қилинган Мунзим (Абдулвоҳид Бурҳонов) ҳамда Фитрат шеърий асарларидан айримларини таҳлил қилади.
Мунзимнинг “Ватан”, “Тобакай” (“Қачонгача”), “Мактаб” каби шеърларидан парча келтириб, уларнинг ўзбекча таржимасини беради. “Бухоройи шариф”нинг 1912 йил 29 июн 94-сонида ва 3 июл 96-сонида Фитратнинг 40 мисрадан иборат “Фарёд” номли тожик тилида битилган шеърини ўз мақоласида тўлиқ келтириб, унинг ўзбекча матнидан ўқувчиларни хабардор қилганлигини ҳам таъкидлаш мумкин⁸⁸.
“Бухоройи шариф” газетаси орқали унинг ўқувчилари рус адиби Л.Толстойнинг “Илёс”, “Бир-бирингизни севинг”, “Хитой маликаси Си Лин Чи”, “Меҳнаткаш Емильян ва бўш барабан”, “Икки савдогар”, “Кавказ асири” каби ҳикоялари билан танишдилар⁸⁹.
“Бухоройи шариф” газетасига муҳаррирлик қилиш учун Бокудан матбуотчилик соҳасида бир қадар тажрибага эга бўлган Мирзо Жалол Юсуфзода таклиф қилиниб, тарихий маълумотларга кўра, газета 4 ой давомида муттасил унинг муҳаррирлиги остида чоп этиб турилган.
Бироқ Бухоро амирлигида аҳолининг асосий фоизи ўзбек тилида сўзлашувчи бўлганлиги талабидан келиб чиқиб, илғор фикр намояндалари ўзбек тилида ҳам газета нашр қилишни йўлга қўйдилар. “Бухоройи шариф” газетасига асос солинган санадан 4 ой ўтиб, яъни 1912 йил 11 июл “Турон” газетасининг 1-сони нашр қилинди⁹⁰. Дастлабки 14 сонига Мирзо Жалол Юсуфзода муҳаррирлик қилган. (Бироқ 1-сонига Мирзо Сирож Ҳаким имзо чеккан). Ношири К.Левин бўлиб, 15-сондан ноширлиги “Бухоройи шариф” ширкати ихтиёрига ўтади. Мазкур сондан бошлаб газетанинг 21-сонигача Мирҳайдархўжа Мирбадалов муҳаррир бўлган.
Қисқа вақт, яъни 22-сондан 25-сонгача Ҳусайн Иброҳимов, 26-сондан охирги сонигача яна Мирҳайдархўжа Мирбадалов масъул муҳаррирлик қилган. “Турон”нинг 1-сонида шундай рукндаги материаллар учрайди: бош мақола, ижтимоий-маданий мавзудаги мақолалар, телеграф хабарлари, маҳаллий, хорижий, доҳилий (ички), тижорий хабарлар: реклама ва эълонлар. Бу тузилиш газетанинг деярли охирги сонигача сақланиб қолган. Филолог олим Б.Дўстқораев “Турон” газетасининг деярли барча сонларидаги турли соҳаларга доир мақолаларни таҳлил қилиб, мазкур матбуот органи ҳам Бухоро ижтимоий-иқтисодий, маданий-маърифий ҳаётида муҳим рол ўйнаганлигини алоҳида қайд этади⁹¹.
Кейинчалик “Бухоройи шариф” ҳафтада 3-4 маротаба, “Турон” газетаси эса 2-3 маротаба чиқар эди. Молиявий аҳволнинг танглиги муносабати билан Левиннинг типография фирмаси⁹² газеталарни босиб чиқаришдан бош тортганидан кейин, жадидлар “Бухоройи шариф” ширкатини тузиб, унинг аъзоларидан пул тўплай бошладилар ва газеталарнинг чиқишини таъминладилар.
Юқоридаги матбуот органлари оз сонли ўқувчилари орасида қизиқиш билан ўқилса-да, бироқ уларни чоп этишга сарфланаётган ҳаражатни қопламас эди. Биринчидан, обуна бўлганлар оз сонли эди. Газеталарни чоп этиш ҳаражатларини ўз зиммасига олган ҳомийлар ҳамда босмахона раҳбарияти моддий манфаатдорлик бўлмаганлиги учун газеталар фаолиятини тўхтатиб қўйиш фикрида бўлдилар. Бухоро жадидчилик ҳаракати намояндалари ўзлари асос солган дастлабки матбуот органларини фаолияти тўхташининг олдини олувчи чора-тадбирларни кўрдилар. Газеталар дунё юзини кўришида жонбозлик кўрсатган М.Мансуров уларга кетадиган сарф-ҳаражатларни шахсан ўз зиммасига олади. Усмон Хўжа (Усмон Хўжа Пўлатхўжаев; 1878-1968) ҳам “Тарбияи атфол” ташкилоти фаолиятида ва газеталар нашр қилинишида хизматини аямаган⁹³.
“Бухоройи шариф” ва “Турон” газеталари амирликдаги қолоқ тартиблар ҳамда мустамлака ҳукуматининг зўравонлик сиёсати кабиларни танқид остига олганлиги, ҳукумат доираларида газеталар чоп этилишига қарши фикрларни кучайтирди. Яна бир жиҳати шундаки, “қадимчилар” ва амирликдаги реакцион доиралар газеталарни нашр қилиш ишига имкон қадар тўсқинлик қила бошладилар.
Бу борада Бухоро амири ҳамда унинг амалдорлари, консерватив кучлар ва Бухородаги Россия сиёсий агентлигининг фикри мувофиқ келди. Юқоридаги тўсиқлар оқибатида 1913 йилнинг 3 январида “Турон” газетаси ўзининг 50-сонига келиб, 12 январда “Бухоройи шариф”эса 153-сонида ўз фаолиятини тўхтатди. Демак, “Бухоройи шариф” 1912 йилнинг 11 мартидан - 1913 йил 12 январгача, “Турон” газетаси 1912 йил 11 июлдан - 1913 йил 3 январигача чоп этиб турилган⁹⁴.
“Бухоройи шариф” ва “Турон” газеталари қисқа муддатда чоп этилган бўлса-да, Бухоро амирлигида замонавий матбуотчилик тарихини бошланишида муҳим босқич бўлди. Газеталар амирликнинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маданий-маърифий аҳволининг ХХ аср бошларидаги қиёфасини оммага ўткир мақолалар орқали етказа олди.
Жумладан, амирликдаги қишлоқ хўжалиги ва савдо-сотиқнинг аянчли аҳволи, саноат тараққиётидаги қолоқлик каби салбий жиҳатларни бир қатор мақолалар орқали баён қилиб берди. Бухоро амирлигида халқнинг кўпчилиги саводсизлиги, Бухоро шаҳрида икки юзга яқин мадрасалар бўлиб, уларда асосан диний илмларга эътибор қаратилиши, машғулотларнинг араб тилида олиб борилиши, талабаларнинг кўпчилиги чаласавод бўлиб чиқаётганлиги газеталарда танқидий руҳда қайд қилинган.
Газеталар мавжуд камчиликларни танқид қилибгина қолмай, айрим мақолаларда амирликда маориф ва маданиятни ривожлантириш йўлларига қаратилган аниқ таклиф ва мулоҳазалар билдирилганлигининг гувоҳи бўлиш мумкин. Жумладан, нафақат ўғил болаларни, балки қизларни ҳам саводини чиқарадиган мактаблар очиш, мактаб ўқитувчиларига маош жорий қилиш орқали таълим тизимини яхшилаш таклифи билан газета саҳифаларида чиқилган.
“Бухоройи шариф” ва “Турон” газеталари Бухоро амирлигида миллий демократик ғояларни тарғиб қилиш, саводхонликни ошириш орқали асрий қолоқликдан қутилиш, жаҳон цивилизацияси ютуқларини амирлик ҳаётига тадбиқ қилиш каби тарғиботчилик ишида Бухородаги илғор фикрли кишиларни бирлаштиришда ўзига хос аҳамиятга эга бўлди. Айнийнинг эътироф этишича, “ушбу икки газета ҳар бир нарсадан хабарсиз Бухоро аҳолисини тарихдан, сиёсатдан, жуғрофиядан, мусулмонларнинг ҳалокат чуқуриға тушаётганларидан хабардор қилдилар. Ёшлар бошига адабиёт, қалам ва ўқимоқ фикрлари тушди. Оталар эсларига бола тарбияси ва ўқутмоқ хаёллари келди”⁹⁵. “Бухоройи шариф” ва “Турон” газеталари орқали Бухорода матбуотчилик тарихи бошланиб, ушбу соҳада бир қадар тажриба ҳосил бўлди ва журналистика йўналишининг дастлабки даврига асос солинди.
Дарсликлар ва ўқув қўлланмаларни яратиш, мактабларда улардан фойдаланишда ягона ёндашув бўлмаган. Дунёвий фанлар бўйича ўзбек ва тожик тилидаги дарсликлар, қўлланмалар йўқ бўшлиб, муалллимлар мазкур фанлар бўйича татар ва турк тилида нашр этилаган қўлланмалардан фойдаланишган. Айрим муаллимлар ўзлари дарсликлар ёзиб, шу асосда дарс олиб борган. Масалан, 1908 йилда Абдулвоҳид Бурҳонов томонидан “Роҳбари хат” дарслиги ёзилади ва нашр этилади.
Шу йилнинг ўзида Айний томонидан 3 та дарслик-китоби “Таҳсиб ус-сибён”, “Тартил ул-Қуръон”, “Заруриёти диния” форс-тожик тилида нашр этилади ва янги усул мактабларида қўлланилади. Абдурауф Фитратнинг бошланғич мактабларининг сўигги синфлари учун мўлжаллаб ёзган ўзбек тилидаги “Ўқув” номли китоби 1917 йилда Боку (Озарбайжон)да нашр этилади ва у биргина Бухорода эмас, балки Самарқанд ва Тошкентдаги янги усул мактабларида ҳам ўқув-тарбия китоби бўлиб хизмат қилади⁹⁶. Янги усул мактаблари учун яратилган “Алифбе” китобчаси 48 бетдан ибоарт бўлиб, 2 та рисоладан ташкил топган. Биринчи рисола – “Алифбе”, иккинчиси – “Иймон” деб аталган.
Ёш бухороликларнинг ташаббуси билан 1919 йилда “Қутулиш”⁹⁷ газетаси, 1920 йилда “Учқун” ва “Тонг” номидаги журналлар чиқа бошлаган. Ушбу газета ва журналларда Файзулла Хўжаев, Фитрат, Пўлат Солиев (Бўлат Солиев) кабиларнинг мақолалари эълон қилинади. “Қутулиш” форсча шеърлари билан Бухорога оташпоралар сачратди. “Учқун” ҳам ўз навбатида баъзи бир алангалар ташлади”⁹⁸ - деб ёзади Айний.
Бу вақтда Бухоро жадидлари томонидан халқни курашга чақирувчи инқилобий даъватномалар, варақалар, мурожаатномалар тарқата бошлайдилар. Халқ оммасини амирга қарши кўтарилишнинг бирдан-бир чораси тарғибот ва ташвиқот ишларини тўғри йўлга қўйиш, халқни инқилобга даъват этувчи газета, журнал, варақа, шиор ва баённомаларни нашр эттириш эди. Ф.Хўжаев ташаббуси ва таҳрири остида 1920 йил 15 апрелидан Тошкентда, ҳар 15 кунда бир маротаба чиқадиган сиёсий-ижтимоий “Учқун” журнали нашр этила бошланади⁹⁹.
“Зулмга қарши иттифоқ ясалмоқдир”, “Бир кун келур, бугунги шарқда офтоб бўлур” деган шиорлар билан чоп этилган “Учқун” газетаси саҳифаларида Ф.Хўжаев, Айний, Фитрат, Мунзим, Ҳамдий, Саид Аҳрорийларнинг публицистик мақолалари, шеър ва чақириқлари босилгаи¹⁰⁰. Бухоро музофотига яширинча тарқатилган “Учқун” журналида айниқса, Ф.Хўжаевнинг халқ оммасини амир ҳукуматига қарши курашга чақирувчи мақолалари ва чақириқлари кенг ўрин олган.
Бу жиҳатдан унинг “Бухорони озод қилиш ва ҳурлик йўллари”, “Шу куннинг вазифаси”, “Ҳақиқат тантана қилади”, каби қатор мақолалари¹⁰¹ диққатга сазовордир. “Учқун” журналидан кейин “Бухоро ахбори”¹⁰², газетаси ҳам нашр этила бошланади. Бу газета саҳифаларида ҳам уларнинг инқилобга доир хилма-хил инқилобий чақириқлари, амир ҳокимиятига қарши қаратилган оммабоп мақолалари ўзбек ва тожик тилида чоп этила бошланган.