Тарихий ўлкашунослик ва урбанизация жараенлари
O‘zbekistonda muzeylarning rivojlanishi
Download 119.19 Kb. Pdf ko'rish
|
Тарихий ўлка ва урбаниз Тарих 4 курс Muzeylarning o‘quv-tarbiyaviy ishlarda tutgan o‘rni Muzeylarning o‘quv-tarbiyaviy ishlarda tutgan o‘rni
|
O‘zbekistonda muzeylarning rivojlanishi. O‘zbekistonda muzeylar XIX asrning
II yarmidan tashkil topa boshladi.Chor hukumati Turkiston o‘lkasi xalq ommasiga milliy jihatdan o‘zini anglash uchun imkon bermas, chunki ular orasida tarixiy bilimlarni keng tashviqot qilish va ular e’tiborini qadimgi yodgorliklar qimmatiga jalb etish chorizmning mustamlaka siyosatiga putur etkazadi, deb hisoblardilar.Lekin o‘rta Osiyoni o‘z mustamlaka mulki deb bilgan chorizm beqiyos boyliklarni o‘zlashtirish uchun Turkistonni ilmiy asosda o‘rganish zarurligini yaxshi tushunardi. Ilmiy jamiyat
lar, Turkiston o‘lkasining rus tadqiqotchi olimlari, ayrim shaxs
lar, ayrim muassasalar o‘z fondlarini Turkiston o‘lkasi mineralogiyasi, zoologiyasi, numizmatikasi, etnografiyasi, flora, fauna dunyosiga oid ajoyib kollektsiyalar bilan to‘ldirib oldilar. Shu munosabat bilan tarqoq kollektsiyalarni birlashtirish va ularni Peterburgga jo‘natish uchun saralash
markazi lozim bo‘lib qoldi.Buning uchun eng qulay Markaz muzey hisoblanib, o‘lkada muzey tashkil etish masalasi ko‘tarildi. Jumladan, A.P.Fedchenko Turkiston general –gubernatoriga tayyorlangan axborotda “Turkistonni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun u bilan asosli ravishda tanishib chiqish kerak, muzey esa buning eng yaxshi vositasidir”, deb yozgan edi. y g Shunday qilib, A.P.Fedchenko, I.V.Mushketov, V.F.Oshanin, V.V.Bartolьd va boshqalar Turkistonda muzeylar qurilishining tashabbuskorlari bo‘ldilar. 1876 yili birinchi bo‘lib Toshkent muzeyi (Hozirgi O‘zbekiston tarixi davlat muzeyi) ochildi.Shu paytdan e’tiboran, O‘rta Osiyoda bosh muzeyning mavjudligi rasman tan olindi.Birin – ketin Tabiat muzeyi (1876 yil,Hozirgi O‘zbekiston Tabiat muzeyi ), Samarqand xalq muzeyi (1896 y,hozirgi Akmal Ikromov nomidagi O‘zbekiston xalqlari madaniyati va san’at i tarixi muzeyi), Farg‘ona xalq muzeyi (1899 y, hozirgi Farg‘ona viloyat o‘lkashunoslik muzeyi ) va boshqa muzeylar tashkil etila bordi. Muzeylarda xar xil aralash – quralash eksponatlar bo‘lib,etnografiya,texnika, tabiat tarixi, arxeologiya, numizmatika, qishloq xo‘jaligi, mahalliy qu rol – yarog‘lar, ip gazlamalar, kitoblar, yozuv qu rol lari,
loydan ishlangan haykalchalar, mahalliy qog‘oz va ipak namunalari,ayollar bezaklari, tumor kabi turli tuman maishiy buyumlargacha qo‘yilgan edi.Muzey fondlari tasodifan to‘plangan xar xil kollektsiyalardan iborat edi.XX asrning 20 yillaridan turli sohadagi muzeylar tashkil etila boshladi.Muzeylar va madaniyat yodgorliklari davlat ihtiyoriga o‘tkazilib,muhofaza qilina boshlandi. Ilmiy ekspedittsiyalar uyushtirilib, muzey uchun kollektsiyalar to‘plash ishi yo‘lga qo‘yildi,ko‘plab muzeylar tashkil etildi. 1973 yili O‘zbekistonda turli yo‘nalishdagi 30 ta muzey shu jumladan, 4 ta tarixiy,4 ta memorial va 15 ta o‘lkashunoslik muzeyi bo‘lgan.Toshkent shahri va Toshket viloyatida 10 ta Samarqand va Farg‘onada 5 tadan, Andijonda 4 ta muzey ish olib borgan. 1980 yilga kelib esa Respublikada muzeylar soni 33 taga etdi. Tomoshabinlar soni xam 3,7 mln kishiga ko‘paydi. (Sodiqova Nafisa, Madaniy yodgorliklar xazinasi,T. “Fan”,1981 yil 210 bet.) O‘zbekistonda mustaqillik yillardan boshlab muzeylarga davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan madaniyat va ma’rifat sohalaridan biri sifatida alohida e’tibor qaratilib, rivojlanish keng yo‘lga qo‘yildi. Bugungi muzeylar chorizm istibdodi yoki sovetlar tuzumi davrlaridagi o‘zga mafkura izmida tashkil etilgan muzeylardan farq qiluvchi o‘ziga xos qiyofa va mazmunga ega. Sovet davrida faqat “Qizil imperiya” mafkurasiga xizmat qilgan muzeylar endilikda milliy o‘zlikni anglashga xizmat qilishi lozim.Muzeylar ma’rifiy rol
ь o‘ynabgina qolmay,balki yosh avlodni vatanparvarlik, o‘z ajdodlari bilan faxrlanish ruhida tarbiyalashda yordam beradi.Ayni shu muzeylar kishilarning ilmiy, madaniy,tarixiy, badiiy meros, umuminsoniy qadriyatlar bilan oshna bo‘lishlariga,turli el – elatlarning dinlari va e’tiqodlari, an’analar i va
turmushi, san’at
asarlari bilan tanishishlariga ko‘maklashdi. 1998 yil 12 yanvarda “Muzeylar faoliyatini tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida”, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni e’lon qilindi. Farmonda asosan O‘ b ki
h d didi di d
h kll l i i i i d O‘zbekiston hududidi qadimdan shakllangan muzeylar tizimini yanada takomillashtirish, ularning xalqning ma’naviy – axloq iy kamolatida tutgan o‘rnini oshirish, muzey fondlarida saqlanib kelayotgan xalqimizning boy tarixini mustaqilligimizning odimlarini aks ettiruvchi, noyob, nodir eksponatlarni avaylab asrash, o‘rganish, boyitib borish, dunyoga olib chiqish va targ‘ib qilish, ulardan xalqimizning ongida milliy g‘urur va iftixar, istiqlol va Vatanga sadoqat tuyg‘ularini kuchaytirish yo‘lida keng foydalanish, muzeylarning zamon talablariga mos yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, moddiy – texnika bazasini mustaxkamlab jahon muzeyshunosligi tajribalarini qo‘llashga zarur sharoitlar, chora tadbirlar ko‘rish haqidagi masalalar qayd etilgan. Ushbu farmonga ko‘ra Madaniyat ishlari vazirligi qoshida muzeylarni qo‘llab quvvatlovchi «O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etildi. Bu jamg‘arma muzeylar fondlarida yillar davomida saqlanib kelayotgan xalqimizning boy tarixidan guvohlik beruvchi noyob nodir eksponatlarni avaylab asrash, ularni ilmiy tomonlarini o‘rganish, ta’mirlash, yangi eksponatlar bilan muzey zallarini boyitish bilan shug‘ullanmoqda. Bugungi kunda mamlakatimiz hududidagi turli muassasalar, korxonalar, qurilish tashkilotlari, qishloq, jamoa boshqaruv xo‘jaliklari qoshida shahar, tuman, viloyat markazlarida, xalq ta’limi tizimida 1200 dan ortiq muzeylar bo‘lib, ularning eng yiriklari poytaxtimizda joylashgan. Ularning ichida sohibqiron Amir Temurning 660 yilligi munosabati bilan 1996 yilda barpo etilgan Temuriylar tarixi davlat muzeyi o‘z ashyolarining noyobligi bilangina emas, balki binosiningo‘ziga xos me’moriy qiyofasi va yuksak badiiy ziynatlanishi bilan ham muzeyga keluvchilarni qoyil qoldiradi. Shu jihatdan muzey xalqimizning Amir Temurga yuksak ehtiromining timsoligina bo‘lib qolmasdan, Sharqona me’morchilikning fusunkor namunasi hamdir. Umumiy maydoni besh ming kvadrat metrni tashkil etgan bu muzey 6 oy davomida qurilib bitkazildi. «Qatag‘on qurbonlari xotirasi» muzeyi – O‘zbekiston FA tizimidagi ilmiy-ma’rifiy muassasa. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qatag‘on qurbonlarini yod etish kunini belgi lash to‘g‘risida» (2001 yil 1 may)gi farmoni asosida Toshkent shahrida «Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmui (2002 yil 31 avgustda) barpo etilgan. Muzey chor va sovet hokimiyati davrida vatan ozodligi yo‘lidagi faoliyati hamda hatti-harakati uchun qatag‘on etilgan vatandoshlar xotirasini abadiylashtirish maqsadida tashkil qilingan. Bu muzey ham Sharqona go‘zal qurilish uslubiga ega. O‘zbekistonning turli xil sohalarga oid muzeylari orasida uchta yirik – Samarqand, Buxoro va Xiva qo‘riqxona – muzeyi hamda uchta yirik badiiy muzey bor, ulardan biri - O‘zbekiston davlat san’at
muzeyi (Toshkent shahri)da tasviriy san’at
asarlari va xalq amaliy san’at
ini ajoyib namunalari jamlangan bo‘lib, chindan ham O‘zbekiston milliy xazinasi nomini olgan. Ikkinchisi – O‘zbekiston davlat amaliy san’at
muzeyi (Toshkent shahri)da amaliy san’at ning asl durdonalari yig‘ilgan. Muzey binosining o‘zi ham o‘zbek amaliy san’at
ining namunasi hisoblanadi. Uni bezashda eng mohir o‘zbek ustalari qatnashgan. O‘yma naqshli ustunlar, ganch o‘ymakorligi uslubida ishlangan nozik devoriy naqshlar, tasvirlar betakror, go‘zal kayfiyat uyg‘otadi. Bu muzey xalqaro ko‘rgazmalarda doimo ishtirok etib keladi. Uchinchi badiiy muzey – G.I.Savitskiy nomidagi davlat san’at
muzeyi (Nukus shahri)da rus va o‘zbek avangard tasviriy san’at
ning ko‘plab asarlari, Qoraqalpog‘iston xalq amaliy san’at ining noyob namunalari bilan tanishish mumkin. Muzey huzurida maktab o‘quvchilari uchun lektoriy va «Yosh rassom» to‘garagi faoliyat ko‘rsatadi. O‘zbekistonda yagona Tabiat muzeyi (Toshkent shahri) 120 yildan ziyod vaqt davomida xalqqa xizmat qilib keladi. Muzey ekspozitsiyasi Er va Quyosh sistemasiga kiruvchi boshqa sayyoralarning poydo bo‘lishini aks ettiradi, gin etika
va selektsiya asoslari, respublikaning tabiiy va madaniy landshaftlari bilan tanishtiradi. Bu erda etnomologiya, botanika va geologiyaga oid turkumlar yig‘ilgan. Muzey fondlarida 1,5 millionga yaqin ashyo bor. Galereyalar haqida. Shuningdek, O‘zbekistonda bir qancha galereyalar mavjud. 1969 yildan Urganch shahrida, 1979 yildan Angrena va Sirdaryo shaharlari badiiy galereyalar ishlab turibdi. Ayniqsa, Toshkentda joylashgan O‘zbekiston tasviriy san’at
galereyasi yirik madaniy-ma’rifiy muassasa bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki tasarrufida hisoblanadi. Unga 1994 yili 12 oktyabrda asos solingan 2004 yildan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov tashabbusi bilan Toshkent shahrida maxsus qurilgan binoga joylashtirilgan (bosh me’mori V.N.Breusenko; bosh muhandisi G.V.Kostina). To‘rtburchak tarhli bino me’morlikning eng so‘nggi yutuqlarini qo‘llagan holda bunyod etilgan, poydevori, zinalari marmar bilan qoplangan, ichki bezaklari ganch o‘ymakorligidan foydalangan. Galereyada 15 ta ko‘rgazma xonasi (umumiy ekspozitsiya maydoni 3,5 ming kv.m), zarur texnika uskunalari bilan jihozlangan majlislar zali hamda xazina, ma’ruza va kino zallari, kutuxona mohir usta studiyasi, ustaxonalar, badiiy salon, kafeteriy bor. Galereya xazinasida XX asr boshidan hozirgi kungacha yaratilgan O‘zbekiston tasviriy san’at
ning 1000 dan ziyod rangtasvir va grafika hamda nodir numizmatika namunalari saqlanadi. O‘zbekiston tasviriy san’at ining XX asr boshlarida ijod qilgan P.Benьkov, L.Bure, A.Volkov, Usto Mo‘min, M.Kurzin, N.Koshina, keyinroq N.Karaxon, A.Abdullaev, O‘.Tansiqboev, N.Qo‘ziboev, Ch.Ahmarov va boshqalarning asarlari bilan bir qatorda zamonaviy tasviriy san’at
namoyondalari - O‘zbekiston BA akademiklari B.Jalolov, J.Umarbekov, A.Mirzaev, S.rahmetov, S.Abdullaev kabi rassomlarning asarlari ham ekspozitsiyadan o‘rin olgan. Galereyaning numizmatika bo‘limidagi O‘rta Osiyoda turli tarixiy davrlarda zarb qilingan tangalar O‘zbekiston tarixini o‘zida aks ettiradi hamda katta madaniy – tarixiy va ilmiy ahamiyatga egadir.
y y y y g g Toshkentda joylashgan Olimpiya Shon-Shuhrat muzeyi 1996 yil 1 sentyabrda faoliyat boshladi. O‘zbekistonda sport ishlarining rivoji, yutuqlarini o‘zida aks ettiruvchi eksponatlarga boy bo‘lgan bu muzeyni bezashda iqtidorli rassomlar (musavvirlar) va haykaltaroshlar, O‘zbekiston xalq ustalari faoliyat ko‘rsatdilar.Muzeyning ochilishida qatnashgan Xalqaro Olimpiya Qo‘mitasi Prezidenti X.A.Samaranch unga yuqori baho berib, «Muzey jahonda ikkinchi o‘rinda turadi» -deb ta’kidlagan (Sh.To‘laganov, N.Dolganova «Moziydansado» jurnali 1999 yil, 1,2-sonlar, 91-92-betlar). Kishilarda harbiy Vatanparvarlik ruhiyatini shakllanishida O‘zbekiston Respublikasi Qu rol
li kuchlari Markaziy muzeyining o‘rni ham alohida e’tiborga loyiqdir. O‘z faoliyatini 1965 yilda boshlagan muzeyning ekspozitsiyalari dastlab hozirgi Markaziy ofitserlar saroyi binosiga joylashtirilgan edi. 1975 yilga kelib esa, muzeyning maxss binosi 4 oy ichida qurilib, umumiy maydoni 3 ming kvadrat metrni tashkil etgan muzey binosida 7 mingdan ziyod tarixiy eksponatlar joylashtirilgan. 1997 yilda muzey ekspozitsiyalari tubdan yangilanib, qayta ta’mirlandi. O‘zbekiston sog‘liqni saqlash muzeyi (Toshkent shahri) tibbiy bilimlar va sog‘liqni saqlash sohasidagi yutuqlarni targ‘ib qiladi. Unda respublikada sanitariya va gigiena tarixi, ekologiya, kasalliklar oldini olish muammo
lari keng yortiladi. Alisher Navoiy nomli davlat adabiyot muzeyi (Toshkent shahri)da juda katta kitob va qo‘lyozma fondi mavjud. Muzey ekspozitsiyasida o‘zbek xalqining juda boy adabiiy merosga, shu jumladan, umum insoniyat tarixidagieng yorqin shaxs lardan biri – Navoiyning hayoti va faoliyatiga katta o‘rin berilgan. Toshkent shahrida joylashgan O‘zbekiston Geologiya muzeyi - O‘zbekiston Respublikasi Geologiya va mineral resurslar Davlat qo‘mitasi (Davgeolqo‘m) tasarrufidagi muzey: 1988 yilda ochilgan. Muzey kollektsiyalari O‘zbekistonda geologlar faoliyatining 75 yil mobaynida yig‘ilgan katta hajmdagi materiallar hamda muzeyga sovg‘a sifatida taniqli geologlar tomonidan taqdim etilgan shaxs iy kollektsiyalar, O‘zbekiston Respublikasi tabiatini aks ettiruvchi suratlar bilan boyitilgan. Muzey Davlar geologlar qo‘mitasining tadqiqot ishlari olib boradigan ilmiy va o‘quv markaziga aylandi. O‘zbekiston geologlar markazi geologiya sohasidagi oliy va o‘rta ta’lim sistemasida o‘quv-ma’rifiy ishlarni olib borish, turli chet el kompaniyalari va olimlarning muzey eksponatlari bilan tanishuvini tashkil etish va geologiya fani erishgan yutuqlarni keng targ‘ibot qilish bilan shug‘ullanadi. Toshkentda Kino san’at
i muzeyi, Badiiy ko‘rgazmalar dirrektsiyasi kabi madaniyat maskanlari ham bor. Shu bilan birga, o‘nlab yozuvchilar, shoirlar, rassamlar, olimlar va mashhur san’at
arboblari uy muzeylari mavjud bo‘lib, ularning ichida O‘.Tansiqboev, Oybek, Abdulla Qahhor, ¢ofur ¢ulom, S.Esenin, g q , y , Q , , , M.Ashrafiy, Yu.Rajabiy, S.Borodin, M.Turg‘unboeva, Tamaraxonim uy muzeylarini misol qilib keltirsa bo‘ladi. Memorial xususiyatga ega (tipga mansub) bunday muzeylar kishilar uchun ibrat, saboq nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga ega. Farg‘ona filoyati, Qo‘qon shahri, jizzax viloyatidagi o‘lkashunoslik muzeylarida hozirgi kunda san’at bo‘limlari ochilgan. Umuman olganda, hozirgi davrda muzeylarimizda tabiat, ilmiy-oqartuv, san’at
, zahira, tarix bo‘limlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ushbu bo‘limlar tomonidan tashkil etilgan ko‘rgazmalar saviyasi davr talabiga mos ravishda yuksaltirilmoqda. Buni muzeylarga qiziquvchilar doirasi kengayib borayotganidan ham bilish mumkin. 1999 yil 1 yanvargacha bo‘lgan ma’lumotlarga qaraganda, Respublika muzeylari fondida 1.305.786 eksponat saqlanmoqda. O‘tgan yil davomida ularning asosiy fondiga 7.544 ta eksponat qabul qilingan. Respublika muzeylari umumiy maydoni – 137.150,4 kv.m., ekspozitsiya maydoni – 56.195.5 kv.m., fond saqlanadigan maydonlari esa 2.791 kv.m.ni tashkil etadi. Muzeylarda ilmiy tekshirish, to‘plash va ekspozitsion ishlardan tashqari turli- tuman ilmiy-oqartuv ishlari: ekskursiyalar, ma’ruzalar, muzey kunlari, urush va mehnat fahriylari bilan uchrashuvlar, o‘lkashunoslik viktorinalari, turli mavzulardagi tematik kechalar va boshqa tadbirlar o‘tkaziladi. Muzeylarda doimiy ravishda davlat miqyosidagi Navro‘z hamda Mustaqillik bayramlariga bag‘ishlangan hamda o‘lkamiz tarixi, ulug‘ zamondoshlarimiz haqida xalq amaliy san’at i asarlaridan iborat etnografik ko‘rgazmalar tashkil etib turiladi. 1998 yil davomida Andijon viloyatida – 79 ta, Toshkent viloyatida – 70 ta, Qoraqalpog‘iston Respublikasida – 38 ta va Toshkent shahri bo‘yicha 37 ta ko‘rgazma tashkil etilib, keng jamoatchilikka namoyish qilindi. Respublikamiz muzeylariga tashrif buyuruvchilar soni yildan-yilga oshib bormoqda. 1999 yil 1 yanvardagi ma’lumotga ko‘ra, muzeylarimizni 1.655.400 kishi kelib ko‘rgan. Viloyatlar bo‘yicha bu ko‘rsatkich quyidagicha: Andijon viloyat muzeylarini – 356.000 kishi, Buxoro viloyat muzey-qo‘riqxonasini – 180.000 kishi, Toshkent viloyati muzeylarini – 174.000 va Toshkentdagi muzeylarni 176.000 kishi tomosha qilgan.Borgan sari mamlakatimizda ta’lim- tarbiya vazifalariga ega bo‘lgan muzey tizimi taraqqiyotiga ob’ektiv ehtiyojlar ortib bormoqda. AQSh, Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Geraniya, Rossiya va boshqa mamlakatlar eng taraqqiy etgan muzey tizimiga ega. Muzeyning xalqaro maydonga chiqishi bilan ularning ta’sir doirasi kengayib bormoqda. Bunda ko‘rgazmalar ayirboshlash birinchi o‘rinda turadi. Muzey jahonning turli mamlakatlariga o‘z xazinalarini yuboradi, ayni paytda chet mamlakatlarning ko‘rgazmalarini o‘zlarida qabul qiladi va ko‘rgazma hamda muzeyda namoyish etadi. Muzey xalqaro madaniy aloqalarni kengaytirishga yordam bermoqda milliy madaniyatlarning o‘zaro boyishi va xalqlar o‘rtasida Download 119.19 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|