Тарихий манбашунослик

14-мавзу. Ўзбек халқининг шаклланишига оид манбалар.


Дарснинг мазмуни: талабаларни ўзбек халқининг шаклланишига оид манбалар билан таништириш.


Режа.

14.1. Ўзбек халқини шаклланишига оид манбалар умумий хусусиятлари.

14.2. Манбалар тавсифи.
14.3. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.
14.4. Мавзуни мустаҳкамлаш учун берилган саволлар.
14.1. Ўзбек халқининг шаклланишига оид манбалар умумий хусусиятлари
Ўзбек халқининг шаклланиш масаласи яхши ўрганилмаган, ечимини топмаган илмий муаммолардан бири. Масалани бир манба билан, бир тадқиқотчи, у гарча фан миришкори бўлганда ҳам, ечиб беролмайди. Бунинг учун узоқ ўтмишдан қолган ва турли тилларда, қадимги эрон, юнон, рим, хитой, араб, форс ва туркий тилларда ёзилган қўлёзма ва тошга, ёғочга, сополга ва бошқа буюмларга битилган ёзувларни ўқий оладиган мутахассис – манбашунос, археолог, этнограф ва антрополог олим, адабиётшунос (фолклоршунос), тилшунос ва географ олимлар биргалашиб, бир илмий жамоа бўлиб ишлашлари зарур бўлади. Афсуски, бизга шундай ҳамкорлик етишмай турибди. Лекин бу ишни ўзбек олимлари ечиб беришлари керак. Пайсалга солмай яқин уч-тўрт йил ичида! Ваҳоланки, муҳтарам Президентимиз И.А.Каримов жуда тўғри айтганларидек, «Одамзод борки, авлод-аждоди кимлигини, наслу насабини, ўзи туғилиб вояга етган қишлоқ, шаҳар, хулласки, Ватанининг тарихини билишни истайди»¹⁰². Демак, бу – халқ талаби, Ватан талаби.
Ўзбекларнинг халқ бўлиб шаклланишига оид бирон алоҳида манба йўқ. Бу масалага оид маълумотлар тарихий, географик, лингвистик ва халқ оғзаки адабиётига оид асарларнинг барчасида мавжуд. Лекин уларни синчковлик билан битталаб териб олиш керак бўлади. Уларни Табарий ва араб география олимларининг асарларида, Низомуллин Шомий ва Шарафуддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сида, Жувайний ва Рашидуддиннинг юқорида тилга олиб ўтилган асарларида, «Нусратнома» ва «Абдулланома»да ва Х-ХVI асрда ёзилган барча асарларда учратиш мумкин.
ХV аср охири ва ХVI аср бошида икки азим дарё-Амударё билан Сирдарё оралиғида жойлашган кўҳна мамлакатимизга қўшни Дашти қипчоқдан 20 дан ортиқ қавм; қўнғирот, найман, минг, дўрмон ва бошқа қавмлар кўчиб келиб, маҳаллий туркийзабон халқ таркибига қўшилдилар. «Тарихи Абулхайрхоний», «Абдулланома» ва «Мактуботи Алломий» (ХVI аср) китобларида келтирилган маълумотларга қараганда, ўзбек халқи таркибига кирган қавмлар сони 92 таг етган. Бу ҳақда маълумот берувчи учта-тўртта асарни мисол тариқасида тилга олиб ўтамиз.