Tarix o’tmishning ko’zgusi

Fashizmning mohiyati 
va fashistlarning 
ichki siyosati. 

---

- 38 - 
navbatda siyosiy demokratiyani yo'q qilishga kirishdi. Bu maqsadni ro'yobga chiqarish 
uchun har qanday jirkanch vositalarni ishga soldi. Xususan, siyosiy partiyalar 
faoliyatiga barham berish uchun 1933-yil 23-fevralda Reyxstag binosiga o't qo'yishni 
uyushtirdi va aybni kommunistlarga ag'darib bolgariyalik G. Dimitrovni sud qildi. 
Lekin uni oqlashga majbur bo'ldi. Fashistlar ochiq terror yo'liga o'tdilar. 
Fashistlar partiyasidan boshqa barcha siyosiy partiyalar faoliyati taqiqlandi. A. 
Gitler sotsial-demokratlarni Birinchi jahon urushida Germaniya taqdiri hal bo'layotgan 
kezlarda noyabr inqilobini keltirib chiqarganlikda, kommunistlarni esa «qizil 
diktaturani» o'rnatmoqchi bolganlikda va sovetlarning josuslari sifatida aybladi. 
Gitler prezident Gindenburgga «Xalq va davlatni muhofaza qilish to'g
L
risida»gi 
dekretni imzolatishga erishdi. Bu dekret A. Gitlerga favqulodda vakolatlar berdi. Endi 
Reyxstag boshlig'i Gitler o'z dekretlari bilan mamlakatni boshqarish huquqiga ega 
bo'ldi. 
1934-yil 2-avgust kuni prezident Gindenburg vafot etdi. A. Gitler prezidentlik 
lavozimini ham egalladi. Shu tariqa, butun hokimiyat A. Gitler qo'lida to'plandi. Endi u 
Germaniyaning Federativ Davlat maqomini bekor qildi, barcha darajadagi ma'muriy 
organlar rahbarlari tayinlanadigan bo'ldi. Davlat hokimiyatining bo'linishi tamoyili 
harakatdan to'xtatildi va Reyxstagga saylov bekor qilindi hamda qonun chiqaruvchi 
hokimiyat funksiyasi hukumatga topshirildi. Shu tariqa Veymar Respublikasi amalda 
barham topdi. Taqiqlangan kasaba uyushmalari o'rniga natsistlar partiyasiga to'liq 
bo'ysunuvchi «Germaniya mehnat fronti» tuzildi. Barcha matbuot nashrlari yopildi 
yoki fashistlar nazorati ostiga olindi. 
Fashizmning kelajagini tarbiyalash maqsadida «Gitleryugen» deb ataluvchi 
yoshlar taslikiloti tuzildi. Davlat apparatida puxta tozalash o'tkazildi. Natsizmga ozgina 
bo'lsada muxoliflikda shubha qilinganlar xizmat vazifalaridan bo'shatildi. Ularning 
o'rnini natsistlar partiyasi a'zolari egalladilar. 
Qurolli kuchlarning barcha zobitlari natsistlar partiyasi a'zosi bo'lishi shart qilib 
qo'yildi. 1933-yilning oxiridayoq muxolif marralarda turuvchi barcha tashkilotlar 
amalda yo'q qilindi. Ayni paytda A. Gitler o'z partiyasi ichidagi muxoliflarni ham 
qatag'on qildi. 
Bu mash'um reja 1934-yil 30-iyun kuni tunda amalga oshirildi. Bu tun 
Germaniya tarixiga «uzun pichoqlar kechasi» nomi bilan kirgan. Shu tariqa A. Gitler 
Germaniyaning yagona hukmdori, partiya rahbari, fyurer, ya'ni Germaniya xalqining 
cheksiz huquqqa ega bo'lgan dohiysiga ayfandi. Uning hokimiyatini mustahkamlash 
asosi terror edi. A. Gitlerning fikricha, terror - bu siyosiy raqiblarini yo'q qilish 
vositasigina emas, ayni paytda butun nemis xalqini qo'rqitish omili, fuqarolarda 
qarshilik ko'rsatish muqarrar halokatga olib boradi, degan aqidani qaror toptirish 
vositasi ham bo'lishi kerak edi. Albatta, Gitler yalpi terror va qatag'on siyosatini bu 
siyosatni amalga oshirishga qodir bo'lgan qudratli terrorchi tashkilotlarsiz amalga 
oshira olmas edi. 
Shuning uchun ham u bunday tashkilotlarni vujudga keltira oldi. Tez orada 
natsistlar o'zlarining bosh jazo idorasi - xavfsizlik otryadlarini (qo'riqlash qo'shini) - 
SSni tuzdilar. Unga A. Gitlerning ishongan odami G. Gimmler rahbarlik qildi. 

---

- 39 - 
SS otryadlarining vazifasi - o'zgacha fikrlovchi odamlarni ta'qib etish, ommaviy 
qirg'in uyushtirish, pechlarda yoqib yuborish, gaz kameralarida zaharlab o'Idirishdan 
iborat edi. Shuningdek o'lim lagerlari (konslager)ga olib kelingan asirlar ustidan turli 
tajribalar (muzlatish, zaharli o
’
t ta'siri, turli tibbiy sinovlar) o'tkazilishini tashkil etdi. 
SSning tarkibiy qismini gestapo (maxfiy politsiya) va SD (razvedka va 
kontrrazvedka) tashkil etgan. Ularning asosiy vazifasi mavjud tuzumga qarshi paydo 
boigan har qanday muxolifatni joyida yo'q qilishdan iborat edi. Ayni paytda ular 
zimmasiga yahudiylarni ommaviy qirgin qilish vazifasi ham yuklatilgan. 
Fashistlar o'zgacha fikrlovchilar, demokratik tashkilotlar vakillari va harbiy 
asirlarni ommaviy qirg'in qilish maqsadida I5ta o'lim lagerlari barpo etdilar, bu 
lagerlarda 10 mln. ga yaqin kishi yo'q qilindi. Asir ayollar sochlaridan kema 
machtalariga iplar to'qilgan,odam bolasi terisidan ayollar sumkachalari, qo'lqoplar 
tayyorlangan, yog'idan sovun ishlab chiqarishda foydalanilgan, yoqilgan murdalarning 
kullari o'g'it sifatida ekin maydoniga sepilgan. 
Asirlarning tilla tishlari sug'urib olinib, fashistlar davlati manfaatlari yo'lida 
ishlatilgan. Davlatda oziq-ovqat tanqisligi ro'kach qilinib, yaratuvchilik mehnatiga 
noqobil boigan barcha kishilar, qariyalar, telbalar, ruhiy bemorlar, tutqanoq kasali bilan 
og'rigan bemorlarni qirib yuhorishga buyruq berilgan. Germaniyaning 275 ming aholisi 
o'idirilgan. 
Natsistlar yahudiy abolini to'liq qirib tashfash bo'yidia maxsus dastur ishlab 
chiqqanlar. Bu - insoniyat tarixida eng shafqatsiz irqiy ta'qib edi. Xususan Yevropada 6 
mln. dan ortiq yahudiy qirib tashlangan. Fashistlar o'z ichki siyosatlarida maktab 
tarbiyasiga katta e'tibor berganlar. Maktabga qadam qo'yilgan davrdan boshlaboq 
«irqiy dunyoqarash», «irqiy ustunlik» va german qonunini sof saqlashga e'tiqod 
tarbiyalana boshlagan. Maktablarda faqat natsizmga xizmat qiluvchi o'qituvchilargina 
ishlagan. 1933-yilning may oyidan boshlab 18-25 yoshlilar uchun ichki mehnat 
majburiyati joriy etildi. 1935-yil mart oyidan boshlab esa umumiy harbiy majburiyat 
to'g'risidagi qonun kuchga kirdi. 
Germaniya iqtisodiyotini harbiy izga ko'chirish uchun zarur chora amalga 
oshirildi. Shu maqsadda 1934-yil 20-yanvarda «Milliy mehnatni tartibga solish 
to'g'risida» qonun qabul qilindi. Unga ko'ra, fuqaro uchun mehnatni erkin tanlash 
huquqi bekor qilindi. 1936-yilning yozida iqtisodiyotni harbiy yo'nalishga 
o'tkazishning 4 yillik rejasi rasman tasdiqlandi, Shu 4 yil ichida dunyoda eng qudratli 
zamonaviy armiya tashkil etilishi lozim edi. Shu yillar davomida harbiy xarajat 10 
baravar oshdi. 1939-yilga kelib Buyuk Britaniya harbiy xarajati 5 mlrd., Fransiyaniki 
2,3 mlrd. markani tashkil etgani holda Germaniya harbiy xarajatlari 18 mlrd. markani 
tashkil etdi. 1939-yilda Germaniyada diviziyalar soni 1914-yilgi darajaga yetkazildi va 
ular eng zamonaviy qurol-yarog'lar bilan qurollantirildi. Harbiy-dengiz floti 
modernizatsiya qilindi.