Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi
Ming sulolasi hukmdorlari 1709 -1876 yillar
Download 272.48 Kb.
|
2 kurs o\'zb tarx majmua
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qо‗qon xonligining aholisi va etnik tarkibi.
383Мирзо Олим Мушриф .Aнсобус –салотин…-b.17 384Кун. А. Очерки Коканского ханства// Tуркестанский сборник,T:23-С.65 385 Қаранг. Махмудов. Ш. Қўқон хонлигининг маъмурий- бошкарув тизими (1709-1876 йй.). Тарих фан. ном.... дисс.- Т. 2007 й. 70-б. 183
Qо‗qon xonligining aholisi va etnik tarkibi. Qо‗qon xonligining aholisi kо‗p millatli bо‗lib, tarkibi о‗zbeklar, tojiklar, qirg‗izlar, qozoqlar, uyg‗urlar, qoraqalpoqlardan iborat edi. Aholi soni XIX asr о‗rtalarida 3 mln.ga yaqin bо‗lgan bо‗lsa, Rossiya imperiyasi tomonidan xonlikning Toshkent bekligi va uning atroflarigacha bо‗lgan hududlari bosib olingandan sо‗ng xonlik chegaralari asosan Farg‗ona vodiysi hududlari bilan chegaralanadi va aholining soni ham keskin kamayib ketadi. Ma‘lumki, Farg‗ona vodiysi va unga tutash hududlar aholisi azaldan polietniklik xususiyati bilan О‗rta Osiyoning boshqa hududlaridan ajralib turgan. Bunday etnik о‗ziga xoslilik, Qо‗qon xonligi davrida ham saqlanib qolgan edi.386 Qо‗qon xonligi aholisi murakkab etnik tarkibga ega bо‗lib, aholining asosiy qismini xonlikning turli hududlarida yashagan о‗zbeklar tashkil qilgan. Bular asosan turkiyzabon va forsiyzabon aholining assimilyatsiyasi natijasida shakllangan kо‗chmanchi va yarim kо‗chmanchi ―sart‖lar, turk-mо‗g‗ul urug‗laridan tashkil topgan turkiylar va Muhammad Shayboniyxon sabab Dashti Qipchoq hududidan kirib kelgan urug‗lardir387. Xerman Vamberining ―Etnograficheskiy ocherk Sredney Azii‖ asarida xonlik aholisining etnografik qiyofasi haqida ma‘lumotlar388 keltirilgan. Unga kо‗ra Vamberi ushbu hududda yashaydigan turkiy urug‗larni 5ta guruhga ajratadi: 1) burutlar, qora yoki haqiqatda qirg‗izlar; 2) qirg‗izlar, qaysaq urug‗iga tegishli; 3) qoraqalpoqlar; 4) turkmanlar va 386 У.Абдуллаевнинг ―Қўқон хонлиги аҳолисининг этник таркиби‖ номли мақоласи материалларидан фойдаланилди. Қаранг: http://www.e-tarix.uz. 387 Рузматова Ш.А. Қўқон хонлиги шаҳарлари ва аҳоли географиясининг ―Туркистон тўплами‖да ѐритилиши. ―Тарих фани методологияси ва тарих таълимининг долзарб муаммолари‖. Республикаилмий-амалий конференцияси материаллари. Навоий. 2019. 211-212-бб. 388 Этнографический очерк Средней Азии Вамбери. Санкт Петербург, 1878 г. Туркестанский сб., т. 4, стр. 307. 184 5) о‗zbeklar389. Qо‗qon xonligi hududida asosan о‗zbeklar, tojiklar, qirg‗izlar, uyg‗urlar va qoraqalpoqlar istiqomat qilganlar. Bundan tashqari xonlik hududida son jihatidan kamroq bо‗lsada yahudiylar, tatarlar va boshqa etnik jamoa vakillari ham yashar edilar. XVI asr boshlarida vujudga kelgan Buxoro va Xiva xonliklari hamda XVIII asrning boshlarida Qо‗qon xonligining vujudga kelishi natijasida yagona tarixiy makonda yashagan xalqlar siyosiy jihatdan turli davlatlar tasarrufiga tushib qolgan bо‗lsa-da, bu holat о‗zbek elati birligiga putur yetkaza olmadi. Siyosiy chegaralar bо‗lishiga qaramas-dan, uch davlat tarkibidagi aholi о‗zaro doimiy etnik, iqtisodiy va maaniy aloqada bо‗lib keldi390. О‗zbeklar. О‗zbeklar Qо‗qon xonligi aholisining asosiy qismini tashkil qilgan. Ta‘kidlab о‗tish о‗rinliki, XX asr boshlariga qadar о‗zbeklarning bir qismi о‗troq, qolgan qismi esa yarimо‗troq (yarimkо‗chmanchi) holda yashaganlar. XX asr boshlariga kelib, vodiy о‗zbeklarining 828 mingdan ziyodrog‗i о‗troq holda yashab, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg‗ul bо‗lganlar. Turli urug‗- qabilaviy tuzilishga ega bо‗lgan yarimо‗troq (yarim kо‗chmanchi) о‗zbeklarning vodiydagi umumiy soni о‗sha davr ma‘lumotlariga kо‗ra 215 ming nafardan kо‗proqni tashkil etgan. Bular ichida turk, ming, qipchoq, qurama, yuz, nayman kabilar Qо‗qon xonligi hududidagi yirik etnografik guruhlar hisoblangan. Tojiklar. Tojiklar Qо‗qon xonligi hududidagi aholining salmoqli qismini tashkil qilganlar. Ular asosan vodiyning g‗arbiy va shimoli-g‗arbiy qismida joylashganlar. Tojikistonning hozirgi Sо‗g‗d viloyati hududida tojiklar aholining asosiy qismini tashkil etadilar. Etnografik adabiyotlarda Farg‗ona vodiysida yashagan tojiklar shartli ravishda ikki guruhga – voha tojiklari va tog‗lik tojiklarga ajratiladi. Voha tojiklari – bu ushbu о‗lkaning azaliy xalqlaridan biri bо‗lib, qator etnik xususiyatlari bilan Qо‗qon xonligi davrida va undan keyingi davrlarda ham boshqa etnoslardan ajralib 389 Рузматова Ш.А. Қўқон хонлиги шаҳарлари ва аҳоли географиясининг ―Туркистон тўплами‖да ѐритилиши. ―Тарих фани методологияси ва тарих таълимининг долзарб муаммолари‖. Республикаилмий-амалий конференцияси материаллари. Навоий. 2019. 211-212-бб. 390 Дониѐров А.Х., Бўриев О., Аширов А. Марказий Осиѐ халқлари этнографияси, этногенези ва этник тарихи. Т.Янги нашр, 2011. 60-61-бб. 185 turgan. Tog‗li tojiklar Qо‗qon xonligi hududiga asosan Tojikistonning tog‗lik hududlarida joylashgan Mastchoh, Qorate-gin, Darvoz, Kо‗lob, Hisor kabi joylardan kо‗chib kelganlar. Qо‗qon xonligida feruza toshining eng yaxshi navlari Sо‗x daryosining yuqori qismida qazib olinadi. Bu feruza toshi ―tiniq va shaffof, moviy rangda bо‗lib, har qanday qо‗shimcha aralshamalardan holi edi‖, bunday toshlar bilan ―Qо‗qon xonligi faxrlansa arziydi‖. Bu ish bilan xonlikda tog‗lik tojiklar shug‗ullanishgan va о‗z toshlarini Qо‗qon va Marg‗ilon bozorlaridagi savdogarlarga pullashgan‖391. Shu о‗rinda ta‘kidlab о‗tish joizki, kо‗plab tog‗li tojiklar Qо‗qon xonligi qо‗shinlarida xizmatda ham bо‗lganlar, aynan Olimxon davrida amalga oshirilgan harbiy islohotlar natijasida tog‗lik tojiklardan ikkita maxsus bо‗linma tashkil etilganligi manbalarda kо‗rsatib о‗tilgan392. Qirg‗izlar. Tarixiy manbalarning tahlili shuni kо‗rsatadiki, XVII va XVIII asrlarda Tyanshan tog‗ining shimolida yashovchi qirg‗izlarning katta guruhi Farg‗ona erlariga kelib о‗rnashdilar. Turli urug‗-qabilaviy tuzilishga ega bо‗lgan qirg‗iz etnosi ham Qо‗qon xonligi hududidagi tog‗ va tog‗oldi manzilgohlarida yashab, vodiyning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida faol ishtirok etganlar. Uyg‗urlar. Uyg‗urlar Sharqiy Turkistonning eng qadimgi turkiy etnoslardan biri hisoblanadi. XVIII asrning ikkinchi yarmidan e‘tiboran, ayniqsa XIX asrda Xitoy feodallariga qarshi kо‗tarilgan musulmonlar qо‗zg‗oloni mag‗lubiyatga uchragandan keyin Sharqiy Turkistonning kо‗plab musulmon aholisi, xususan juda kо‗p uyg‗ur oilalari Farg‗ona vodiysiga qochib о‗tdilar. XIX asrning о‗rtalaridayoq Qо‗qon xonligida 300 mingga yaqin uyg‗urlar yashagan. Qoraqalpoqlar. XVIII asrdan Buxoro xonligida yuz bergan siyosiy inqiroz kо‗plab xalqlarni bu hududni tashlab ketishga majbur etdi. Oqibatda Buxoro va Samarqand atroflarida yashagan aholining bir qismi Qо‗qon xonligi hududiga kelib о‗rnashdi. Xususan, Sirdaryoning о‗rta oqimida yashab turgan qoraqalpoqlar Qо‗qon xonligi hududiga kelib qо‗nim topdilar. Qо‗qon xonligi hududiga kо‗chib о‗tgan qoraqalpoqlar Sirdaryo va Qoradaryo bо‗ylariga о‗rnashib, an‘anaviy xо‗jaligini Download 272.48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|