Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

361 Тарихи Туркистон. 18-б.
362 Из истории Кокандского ханства. С.44-45.
170
harakatlarni kuchaytira boshlagan edi.

8-mavzu: Қўқон хонлигининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти...........................

1. 
   Қўқон хонлигининг давлат бошқарув тизими ва маъмурий тузилиши.
   
2. 
   Ижтимоий табақалар. Ҳарбий-маъмурий амалдорлар.
   
3. 
   Иқтисодий ҳаёт: ер-мулк муносабатлари, қишлоқ хўжалиги, ҳунармандчилик ва савдо.
   
4. 
   Суғориш тизими. Солиқлар ва суд тизими.
   

Qо‗qon xonligida iqtisodiy hayot, yer egaligi va qishloq xо‗jaligi.
XVIII asr ikkinchi yarmidan boshlab ayrim tumanlarning sug‗orish
tarmoqlari ta‘mirlangan va yangilari qazilgan. Chunki, xonlikda ip va
gazlama ishlab chiqarish hajmining ortib borishi, bu mahsulotlarni Rossiya
va u orqali Sharqiy Yevropa mamlakatlari bozorlarida kо‗plab sotila
boshlashi, ularga bо‗lgan talabning tobora kuchayib borishi sug‗orma
dehqonchilik yerlarini kengaytirish hamda yangi yerlarni о‗zlashtirishni
taqozo qilar edi. XIX asr Qо‗qon xonligida, xususan, Farg‗ona vodiysining
sug‗orilishi tarixida yangi davrni boshlab berdiki, aynan shu davrdan
boshlab, vodiyda yirik sug‗orish inshootlari, ariqlar, kanallar, tо‗g‗onlar
qurila boshlangan. Masalan, Sirdaryoning asosiy irmoqlaridan bо‗lgan
Norin va Qoradaryolardan suv oladigan Shahrixonsoy kanali, Namangan
Yangi arig‗i, Chinobod arig‗i, Ulug‗nahr, Andijonsoy kanali, Oltiariq,
Mutagan arig‗i va boshqa sug‗orish tarmoqlarining kо‗payishi,
sug‗oriladigan dalalarning sezilarli darajada kengayishi hamda
dehqonchilik va bog‗dorchilikning rivojlanishiga olib kelgan.
Qо‗qon xonligidagi yer egaligining shakllari qisman boshqa
xonliklardagiga о‗xshash edi. Ammo bu yerda xonlar yer mulkining о‗ziga
xos shakllari ham mavjud bо‗lganligini kо‗ramiz. Jumladan, xon va uning
oila a‘zolariga taalluqli yerlar kuyidagi shakllarda bо‗lgan: 1. Xos mulk -
alohida ahamiyatga ega bо‗lib, keladigan daromadlari saroy ahli va
soqchilariga sarf kilinadigan yer mulklari. 2. Taqiq yerlari yoki qо‗riq
yerlar. Bunday yerlar ilgari barchaga, jamoaga tegishli haydalmaydigan
dalalar, о‗tloqlar, qamishzor va chakalakzorlarni xonlar о‗zlariniki qilib
olishlari natijasida vujudga kelgan. 3. Chek yerlari - xon va uning oila
a‘zolari tasarrufidagi yerlar393.
Xonlikda yer va suv hukmron tabaqalariniki hisoblanib, yerga egalik
qilishning tо‗rtta turi mavjud bо‗lib ular quyidagilar edi: Xiroj yerlar – yer
393 Муқимов Зиѐдулла. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. Т.: ―Адолат‖, 2003. 222-б.
187
egalarining xususiy yerlari. Davlat yoki amloq yerlari – xonga qarashli
yerlar – о‗rmonlar, tо‗qaylar, yо‗lu-kо‗priklar. Xususiy yerlar – xonning
maxsus farmoyishi bilan yirik amaldorlarga berilgan yerlar (suyurg‗ol).
Vaqf yerlari – diniy muassalar, ya‘ni, masjid, madrasa va mozorlarga
qarashli yerlar394.
Manbalarga kо‗ra, amloq xon ixtiyoridagi yer bо‗lib, u ―zamini xos‖,
deb atalgan. Bunday yerlar xon tomonidan ayrim guruh va mansabdor
shaxslarga berilgan. Yerni olgan kishi unga о‗z hisobidan ishlov berib,
sug‗organ. Olgan hosilidan esa xonga soliq tо‗lagan va bu soliq miqdori
xirojdan kо‗proq bо‗lgan 395.
Yerga egalik qilishda mulk, ijara, urg‗u, tanho shakllaridan ham
foydalanilgan. Mulk – boylarga qarashli xususiy yerlar bо‗lib, ular
dehqonlarga ijaraga berilgan. Ma‘lumotlarga kо‗ra, ijara – muayyan
shartlar asosida beriladigan barcha kо‗chmas va kо‗chadigan mulk-yer,
ariq, tegirmon, tim, rasta, ulov av boshqalarni о‗z ichiga olgan mulk shakli
bо‗lsa, urg‗u – musodara qilish yо‗li bilan xon mulkiga aylantirilgan yoki
gunohkorni qо‗lga olishda jonbozlik qilgan shaxslarga berilgan yer va
mol-mulkdir396.
Tanho – hukmdor tomonidan alohida xizmat kо‗rsatgan kishilarga
amloq yerlardan ba‘zilari in‘om etilishi tufayli paydo bо‗lgan mulk shakli
bо‗lib, bunday yerlarda soliq yig‗ish huquqi tanho egalari – tanhodorlarga
berilgan. U о‗ziga berilgan yer, bir nechta qishloq, hatto, katta mulkning
yillik yoki yarim yillik daromadini hadya sifatida olgan. Ba‘zan,
amaldorlar bir umr tanhodor bо‗lgan va о‗g‗li xon marhamatiga sazovor
bо‗lsa, tanhodorlik meros sifatida davom etgan. Harbiylarga tanho yoki
xiroj taqdim etilsa, u tarxon deb atalgan397.
Xonlik aholisi dehqonchilik, bog‗dorchilik bilan ham faol
shug‗ullangan. Shaharlar va ularning atroflaridagi dalalar, polizlar va
bog‗larda yetishtirilgan mahsulotlar bilan xonlik bozorlarida qizg‗in savdo
amalga oshirilgan. Jumladan, Farg‗ona vodiysi qadimdan bog‗dorchilik
394 Қаранг: Зиѐев Ҳ.З. Қўқон хонлиги (катта мақола). http://shosh.uz; Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва
маҳаллий бошқарув тарихи. Тошкент, ―Янги аср авлоди‖, 2012. 320-321-бб.
395 Хирож - ҳосилнинг 1/5 дан 1/8 қисмигача ташкил этган.
396 Қаранг: Зиѐев Ҳ.З. Қўқон хонлиги (катта мақола). http://shosh.uz; Эшов Б. Ўзбекистонда давлат ва
маҳаллий бошқарув тарихи. Тошкент, ―Янги аср авлоди‖, 2012. 320-321-бб.
397 Ўша жойда.
188
mahsulotlari bilan qо‗shni hududlarda ham tanilgan. Qо‗qon xonligi
davrida ham vodiy bu borada о‗z mavqeini saqlab qolgan. Namangan,
Marg‗ilon, Qо‗qon bog‗lari о‗zining mо‗l-kо‗lligi, mevalarining ta‘mi va
sifati bilan mashhur hisoblangan. Bu sohada Namangan yaqqol ajralib
turgan. P.I.Nebolsinning yozishicha, XIX asr о‗rtalarida Namanganda
meva-larning turlari kо‗p bо‗lib, xususan, о‗rik juda lazzatli bо‗ladi va
Toshkentga sotish uchun kо‗plab olib boriladi, deb qayd etadi. Yana bir
rus olimi N.Aristov uzumning sifati bо‗yicha eng yaxshisi Namanganniki,
deb ta‘riflagan.398
Sayyoh va shifokor I.Krauze ma‘lumotlariga kо‗ra, xonlikda anjir va
anor yetishtirishda Namangan mashhur bо‗lib, anjir mevasi, anor guli,
ildizi, pо‗stlog‗i va yaprog‗idan mahalliy tabiblar turli kasalliklarni
davolashda foydalanganlar. Shuningdek, Namangan olmalari xonlikdan
tashqarida ham taniqli va xaridorgir hisoblan-gan. Bog‗dorchilik Farg‗ona
vodiysining boshqa kо‗plab shaharlari, ularning atrofi va qishloqlarida
ham taraqqiy etgan. Marg‗ilon-ning "Dona Kalon" nomli anori va
Konibodom bodomi ham xonlik bozorlarida taniqli edi. Farg‗ona vodiysi
bog‗larida yetishtirilgan mevalarga qо‗shni hududlarda talab katta bо‗lib,
yil davomida bu yerdan quruq va xо‗l mevalar ortilgan karvonlar qо‗shni
xonliklar, dasht hududlari va boshqa mamlakatlarga borib turgan.
Xonlik shaharlari о‗zining dehqonchilik mahsulotlari bilan ham
mashhur edi. Xususan, Namangan atroflarida bug‗doy yetishtirish
rivojlangan bо‗lib, xonlik davrida Qо‗qon va uning atrofi bug‗doy bilan
о‗zini ta‘minlay olmagan va Namangan dehqonlari yetishtirgan bug‗doy
poytaxt Qо‗qon bozorlariga yil davomida yetkazib turilgan399. Namangan
о‗zining tamakisi bilan ham mashhur bо‗lgan. XIX asr 30 - yillarida
Qо‗qon xonligida bо‗lgan kazak Maksimov xonlikning eng boy va yirik
shaharlari Qо‗qon va Toshkent bо‗lsa-da, aholi hayotining farovonligi
bо‗yicha Namangan xonlikda ajralib turadi, bu yerdagi bog‗larning
о‗xshashi yо‗q. Namangan tamakisining sifati yuqori bо‗lib, u sariq rangda
va huddi Amerika tamakisiga о‗xshaydi, - deb yozgan edi.
V.V.Velyaminov-Zernov xudsi shunday fikrni keltirib, О‗rta Osiyoda