Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

371 Ўрус лашкарининг Туркистонда тарих 1269-1282 саналарда қилғон футуҳотлари. –Б.59.
372 Қаранг: Веселовский В. Киргизский рассказ о русских завоеваниях в Туркестанском крае / Текст,
перевод и приложения. – Спб., 1894 –С.5-21; Ўрус лашкарининг Туркистонда тарих 1269-1282
саналарда қилғон футуҳотлари. –Б.2-7.
373 Ғаройиб ус-сипоҳ. –Б.31а.
176
piyoda qо‗shinlarning jang vaqtidagi harakatlarini muvofiqlashtirish,
harbiy taktika va ayniqsa harbiy intizomning mustahkamlanganligi uning
rus bosqinchilariga qarshi bergan qaqshatqich zarbalaridan ham seziladi.
Aliquli davrida quydirilgan о‗zining sifati, turli hajmdagi о‗qlar otishga
mо‗ljallangan о‗lchamlari bilan ajralib turgan. Jang vaqtlarida ularni
mohirona ishlata olganlar va shunigdek, avvaldan mavjud bо‗lgan
«xitoycha» deb atalgan zambaraklardan ham foydalanilgan.
Aliqulining о‗zi ham janglarda tо‗p jangiga rahbarlik qilgan. Bunda
albatta, xonlik qо‗shinlarining tо‗pchiboshisi hindistonlik Jomador ham
katta о‗rin tutgan va xonlikning harbiy qudrati oshib borishida tо‗plarning
takomillashtirilayotganligi, bunda ayniqsa, Toshkentdagi tо‗p quyish
korxonasining katta ahamiyat kasb etayotganligi rus manbalarida ham
e‘tirof etilgan. Xonlikning ichki siyosiy hayotida davom etayotgan
keskinliklar natijasida 1862 yil 23 fevral kuni Mallaxon о‗ldiriladi.
Taxtdan quvilgach, yana taxtni egallash ishtiyoqida yurgan Xudoyorxon
ushbu vaziyatlardan foydalanib, Buxoro amiri qо‗shinlari yordamida
Qо‗qonni egallash uchun harakat boshlaydi. Amir Muzaffar kо‗magida
dastlab Hо‗jandni egallagan Xudoyorxon osonlik bilan Qо‗qonni
egallaydi. Chunki yuzaga kelgan siyosiy vaziyat qо‗qonliklarga о‗z
qо‗shinlarini birlashtirib, buxoroliklarga va Xudoyorxonga qarshi
chiqishga imkon bermagan edi. Xudoyorxonning qaytadan taxtni egallashi
yana kо‗pgina amaldorlarda va harbiy boshliqlarda norozilik uyg‗otadi.
Uning taxtga da‘vogarlik qilib harakat boshlashining о‗zidayoq kо‗plab
qirg‗iz, qipchoq urug‗lari avvalgi qirg‗inlarni unutmaganliklari va taxtga
ana shu xalqlarni ham boshqalar bilan barobar kо‗rib, ish tutuvchi xon
о‗tkazish taraddudiga tushadilar. Bu aynan 1863 yil, Rossiya imperiyasi
bosqinchilari xonlikning ichkari hududlariga shiddat bilan bostirib
kelayotgan vaqtlarga tо‗g‗ri kelgan edi.
XIX asrning о‗rtalaridan boshlab bir asrdan ortiqroq davom
etayotgan Rossiya imperiyasining о‗zbek xonliklariga bosqinchilik
yurishlari kuchaytirildi. Dastlabki harbiy harakatlar asosan Qо‗qon
xonligia qarshi qaratildi. 1853 yilda xonlikning chegara qal‘asi
hisoblangan Oqmasjid bosib olindi. XIX asrning 50-60 yillar davomida
xonlikning bir qator qal‘alari va shaharlari, jumladan Avliyoota, Turkiston,
177
Chimkent (1864 y), Toshkent (1865 y) kabi yirik iqtisodiy va siyosiy
markazlari ham bosib olindi. Asosiy hududlaridan ajralgan Qо‗qon xonligi
1868 yilda Rossiya imperiyasi bilan siyosiy qaramlikka asos bо‗luvchi
shartnomani imzoladi. XIX asrning 70-yillariga kelib esa xonlikda
Xudoyorxonning ichki siyosati va ayni vaqtda Rossiya imperiyasining
hukmronligiga nisbatan munosabati norozilik kayfiyatini kuchaytirib
yubordi. Hokimiyatni undan tortib olishga harakat qilgan siyosiy kuchlar
soxta Pо‗ladxon – Mulla Isxoq Hasan о‗g‗li boshchiligida xonga qarshi
kurash boshladi. Tez orada bu kurashga xon xonadoni vakillari va yirik
amaldorlar ham qо‗shildi va 1875 yilda Xudoyorxondan taxtni tortib oldi.
Biroq Nasridinxon (1875-1876 yy) boshchiligidagi yangi hukumat
mamlakatning siyosiy barqarorligini ta‘minlay olmadi va oqibatda
xonlikda yangidan fuqarolar urushi xavfi yuzaga keldi. Bu vaziyatdan
chiqish uchun kurashni Rossiya imperiyasiga qarshi qaratgan
Nasriddinxon va Pо‗ladxonlar muvaffaqiyatsizlikka uchradilar. 1875-1876
yillar davomida bо‗lib о‗tgan shiddatli janglardan sо‗ng 1876 yilda
Qо‗qon xonligi Rossiya imperiya