Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

SHOHMUROD
(1741/49 Buxoro - 1800.30.11)

Buxoro amiri (1785-1800), Muhammad Doniyolbiy otaliqning о’g’li. Shohmurod otasi vafot etgach, uning «amirul umaro» unvonini qabul qilgan va rasmiy ravishda Buxoro taxtida о’tirgan chingiziy Abulg’ozixonni hokimiyatdan chetlatib, о’zini Buxoro amiri deb e‘lon qilgan (1785 yil 9 iyun‘). О’nta ukasining har biriga bittadan viloyat hokimligini berib, siyosiy tarqoqlikka barham bergan. Shohmurod faol ichki va tashqi siyosat olib borgan. Shohmurod pul islohoti о’tkazib, sof kumushdan tanga zarb qildirgan. Shohmurod manbalarda «Amiri ma‘sum» («Begunoh amir») va «Umari soniy» («Ikkinchi Umar»), «g’oziy» unvonlari bilan tilga olinadi. Shohmurod Marv, Balx va boshqalar hududlarni Buxoroga qaytarish uchun Xurosonga qilgan harbiy yurishlarida uning qо’shinlari golib chiqqan, Marv, Balx, Maymana va Andxuy Buxoroga

qaytarilgan. Shohmurod Usmonli turk sultonligi va Rossiyaga bir necha marta elchilar jо’natgan. Shohmurod tasavvuf g’oyalari bilan sug’orilgan «Ayn fihikmat» («Donishmandlik asoslari») asarini yozgan, hanafiya mazhabiga doir «Fatavayi ahli Buxoro» («Buxoro ahliga fatvolar») tо’plamini tuzgan. Shohmurod davrida Buxoro va Samarqandda kо’plab madrasalar, masjidlar, xonaqolar va turli binolar qurilgan. Xususan, Zarafshon vodiysidagi dehqonchilikka katta e‘tibor qaratilib, Zarafshon daryosidan turli ariqlar (Qozonariq, Toyman arig’i, Tо’g’uzariq). Oqdaryo va Qoradaryodan yangi ariqlar chiqarilgan hamda boshqa sug’orish inshootlari qurilgan. Shohmurodning о’zi Samarqandni qayta qurish tarkini chizgan. Shohmurod shaharda 24 ta mavze qurib, mamlakatning sharqiy viloyatlaridan bu yerga aholini kо’chirib keltirgan. G’uzorda madrasa va masjid qurdirgan. Shuningdek, Shohmurod hukmronligi yillarida Doniyolbiy davrida boshlangan Xalifa Xudoydod majmuasi qurilishi davom ettirilgan. Shohmurod Jо’ybordagi Eshoni Imlo qabristonida piri Shayx Safar qabri oldida dafn etilgan. (О‘zbekiston davlatchiligi tarixi. ocherklari, T.. 2001)

Amir Shohmurod 1800 yil 30 noyabrda vafot etgach, Amir Haydar
uning vorisi sifatida 1800 yil 2 dekabrda 22 yoshida Qarshi viloyatidan
Buxoroga kelib, amirlik taxtiga о’tirgan va ―amir al-mо’minin» unvonini
olgan. U 26 yil davomida Buxoro davlatini boshqargan. Amir Haydar
farmonlari ostiga ―Abul Fatx Sayid Amir Haydar Boxodur podishox» deb
muxr bosgan va imzo chekkan.268
Amir Haydar hukmronligi davrida tobora kuchayib borayotgan
Qо’qon xonligi va Xiva xonligi bilan munosabatlar ancha yomonlashgan.
Buxoro amirligi azaldan tobe hisoblangan Toshkent, Turkiston, О’ratepa,
Xо’jand va boshqa shaharlarga Qо’qonliklarning tajovuzi avj olgan. 1807-
1810 yillarda Amir Haydar Qо’qon xoni Olimxon bilan Toshkent,
О’ratepa, Jizzah, Zomin va boshqa viloyatlar uchun jang olib borishga
majbur bо’lgan va bu hududlar bir necha marta qо’ldan-qо’lga о’tib
turgan. Nihoyat u bu viloyatlarning aksariyatini Buxoro ihtiyoriga
qaytarib, qо’ldan chiqarilgan mamlakat hududlarini asl holiga keltirgan.
О’ratepa hokimi Bobobek parvonachi о’z qizini Buxoro hukmdoriga
uzatib, о’rtada sulh tuzilgan bu paytda dushmanlar qutqusi bilan Amir
Haydarga qarshi chiqqan amakilari Umarbiy va Fozilbiy Nasafni
egallashgan. Samarqandda ham isyon kо’tarilgan. Amir Sayid Haydar ular
ustiga katta qо’shin bilan kelib, beklar va amakilarini mag’lubiyatga
uchratgan hamda Umarbiy va Fozilbiy kenagaslardan 200 kishini qatl
qildirgan. Buxorolik mashhur tarixchi olim va davlat arbobi Mirzo
Salimbek о’zining ―Tavorrixi mutaqaddimin va Muttaaxirin» asarida
yozishicha Amir Haydar Markaziy hokimyatni mustahkamlash uchun
Samarqandga Davlat qо’shbegini Jizzaxga, Aflotun tо’qsobani О’ratepaga hokim qilib tayinlagan.
Amir Haydar Xurosonga ham muvofaqqiyatli xarbiy yurishlar qilib
Badahshon, Qunduz va Maymanani Buxoro amirligiga qaytargan.
Xususan, Balh mamlakat uchun muhim axamiyatga ega bо’lgan strategik
shahar edi. U Afg’on podshosi Shujo Al-Mulk ibn Temurshox Duroniy
bilan dо’stona munosabatlar о’rnatishga erishgan. Buxoro amirligining
barqaror siyosiy hayoti Mang’itlar sulolasi hukmronligi davrida, qisman
Amir Haydar davrida Ashtarxoniylar hukmronligi davriga qaraganda
iqtisodiyotning о’sishiga olib keldi. Bu narsani dehqonchilik yerlarining
kengayishi, doimiy qо’shinnning tashkil etilishi, hunarmandchilik, ichki va
tashqi savdoning о’sishi, Rossiya bilan diplomatik munosabatlarning
jonlanishida kо’rish mumkin.