Tarix va yuridik fakulteti «arxeologiya va buxoro tarixi» kafedrasi

Buxoro amirligida davlat boshqaruvi. XIX asrga kelib, Buxoro
amirligining hududi qariyb 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etdi.
Uning chegaralari janubda Amudaryoning sо’l qirg’og’idan boshlanib,
Sirdaryogacha chо’zilib, qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik
sharqda Pomir tog’laridan, g’arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bо’lgan
hududni egallab turardi. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar
joylashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi.
Qashqadaryo va Surxondaryo vohalari, hozirgi Tojikiston hududidagi
Vaxsh, Kofirnihon, Panj daryolari vodiysida joylashgan shahar va
qishloqlar, shuningdek, Turkmaniston hududiga kirgan Murg’ob daryosi
vohalaridagi yerlar ham Buxoro amirligiga qarar edi.
Buxoro amirligining poytaxti Buxoro shahri edi. Yirik shaharlardan
Samarqand, Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G’uzor, Termiz, Sherobod, Hisor,
Dushanbe, Kо’lob va boshqalar amirlik tasarrufida edi. Marv va Chorjuy
shaharlari uchun Buxoro amirligi va Xiva xonligi о’rtasida, Jizzax,
О’ratepa va Xо’jand shaharlari uchun Buxoro amirligi bilan Qо’qon
xonligi о’rtasida tez-tez urushlar bо’lar, bu shaharlar qо’ldan-qо’lga о’tib
turardi.
Xonliklardagi ayrim hududlar markaziy hokimiyatga bо’ysunmaslik,
mustaqil siyosat olib borishga intilar edi. Ular qatoriga Hisor, Shahrisabz,
О’ratepa, Xо’jand, Panjikent, Qorategin, Darvoz, Rushon, Shug’non va
boshqa hududlar kiradi.
XVII asr Buxoro xonligida iqtisodiy va siyosiy tushkunlik kuchaygan
davrda Farg’ona vohasi xonlikdan alohida о’lka sifatida ajralib chiqdi va
XVIII asrning boshlarida Qо’qon xonligiga asos solindi. XIX asrning
birinchi choragiga kelib Qо’qon xonligiga Toshkent, Turkiston, О’rtatepa,
Xо’jand kо’shib olindi.
Buxoro amirligi 27 beklikka bо’lib idora qilingan, bular - Karmana,
Xatirchi, Ziyovuddin, Nurota, Qarshi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi,
Yakkabog’, G’uzor, Boysun, Sherobod, Denov,Karki,Chorjо’y, Hisor,
Kо’lob, Qorategin, Darvoz, Baljuvon, SHо’g’non-Rо’shon, Qо’rg’ontepa,
Qabodiyon Kalif, Bо’rdalik, Qobog’li va Xorazm bekliklaridan iborat edi.
Har bir beklikni amir tomonidan tayinlab qо’yiladigan hokimlar - beklar
idora qilgan. Ayrim adabiyotlarda Buxoro amirligi tarkibida bо’lgan bekliklarning
soni turlicha kо’rsatilishi holatlari ham uchraydi. Masalan, XX asr
boshlariga kelganda Buxoro amirligi ma‘muriy jihatdan 28 ta beklikka
bо’lingan edi. Bular: Chorjо’y, Karmana, Ziyovuddin, Nurota, Xatirchi,
Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog’, G’uzor, Boysun, Qorategin,
Denov, Hisor, Darvoz, Baljuvon, Shug’non, Rushon, Kо’lob,
Qо’rg’ontepa, Qabodiyon, Sherobod, Kalif, Karki, Budalik, Qaboqli,
Qarshi va Narozim. Ammo Buxoro amirligi bekliklarining ma‘muriyhududiy tuzilishi beqaror bо’lganligi-dan kо’pgina amlakdorliklar
aholisining soniga qarab tashkil etilgan yoki bо’lmasa, tugatilib, boshqa
amlakdorliklarga qо’shib yuborilgan. Soliq tо’lash imkoniyati past bо’lgan
amlakdorliklar tez orada tugatib yuborilgan280.
XVIII asr oxirida Buxoro amirligi hududiga Zarafshon hamda
Qashqadaryo vohalaridagi mulklar kirgan bо’lsa. XIX asr boshlariga kelib,
amirlik tarkibiga bu xududlardan tashkari Surxon vohasi, Hisor, Xо’jand,
О’ratepa, Panjikent hamda Zarafshon daryosining yuqori oqimi va janubiy
Turkmanistonning katta qismi xam kirgan. XIX asr о’rtalarida Buxoro
amirligi tasarrufida 44 ta beklik bо’lganligi ayrim mualliflar tomonidan
kо’rsatib о’tiladi.
Boshqa bir adabiyotda Mang’itlar sulolasi davrida amirlik 30 ta
beklik va tumanlardan iborat ma‘muriy birliklardan tashkil topganligi
kо’rsatib о’tilib, har bir beklik hokimi xirojning bir qismini amirga
yuborib turganligi qayd etilgan282.
Buxoro amirligi haqida kо’plab qimmatli ma‘lumotlarni kо’rsatib
beruvchi asar muallifi D.N.Logofet esa Buxoro amirligi xududiy jihatdan
25 ta beklikka bо’linganligini va bekliklar о’zlarining markazlari
hisoblangan shaharlar nomi bilan yuritilganligini kо’rsatib о’tadi283.
Buxoro amirligining davlat va xuquq tizimi borasida sо’z yuritgan
Z.Muqimov esa ma‘muriy-doiraviy tuzilishi bо’yicha bu davrda Buxoro
amirligi 29 viloyat (beklik)dan iborat bо’lganligi, qо’shbegining
tavsiyasiga kо’ra, ularni amir tomonidan tayinlanadigan hokimlar (beklar)
boshqarganligini kо’rsatib о’tadi.
Mang’itlar davrida davlat boshqaruvi asosan ikki bо’g’inli, ya‘ni
markaziy va va mahalliy boshqaruvdan iborat bо’lib, ularning har biri
musulmon davlatlarga xos bо’lgan murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega
edi. Markaziy ijroiya xokimiyat saroy ayonlaridan tashkil topgan edi.
Mang’itlar sulolasi boshqaruvi davrida qо’shbegi mansabini egallagan
lavozim egasining mavqei nixoyatda oshib ketdi. Bu mansab egasi amalda
bosh vazir vazifasini xam bajarar edi. Davlat boshqaruvida devonbegi,
parvonachi, otaliq, dodxox, xudaychi, mirzoboshi va boshqa saroy ayonlari
bilan bir qatorda Shayxulislom, qozikalon va muftiy kabi diniy
raxbarlarning xam mavqei nixoyatda baland edi. Maxalliy boshqaruv
viloyat beklari qо’lida edi. Ularning xam odatdadagidek о’z boshqaruv
tizimi mavjud bо’lib, mirshabboshi, soliq yig’uvchi amaldorlar (tanobchi,
zakotchi), rais kabi diniy mansabdorlar, qishloq oqsoqollari yordamida
bekliklar tomonidan idora qilinar edi. Viloyat beklari amir tomonidan
tayinlangan va kо’p xollarda bu lavozimga mang’it urug’idan bо’lgan
kishilar tayinlangan edi. Mang’itlar sulolasi davrida о’tkazilgan ma‘muriy
isloxotlar tufayli davlatning asosiy ma‘muriy birligi bekliklar bо’lib qoldi.
Amirlik xududi amir Nasrullox davrida eng kengaygan xududlarni tashkil
etib, bu davrda amirlik xududlari 30 ta beklikka bо’lingan edi.285
Amirlikdagi bekliklar о’z hududi, nufuzi va boshqa kо’pgina jihatlari
bilan bir-biridan farqlanar edi. Bekliklarda ham о’ziga xos ma‘muriy
boshqaruv apparati tashkil etilgan bо’lib, ularga diniy-huquqiy masalalarni
boshqaruvchi qozi, rais, muftiy kabi amaldorlar, soliq yig’uvchi (zakotchi),
qо’shinnni boshqaruvchi yasovulboshi, mirshab kabi amaldorlar va
boshqalar mavjud bо’lgan.
Viloyatlar qozilari tо’g’ridan-tо’g’ri Buxorodan tayinlangan va о’z
faoliyatida bekdan mustaqil bо’lgan. U odatda bekning harakatlari haqida
maxfiy ravishda Buxoroga xabar berib turgan. Diniy amaldorlar
mamlakatdagi sud hokimiyatini, shuningdek, ta‘lim va tarbiya
maskanlaribо’lgan madrasalar, boshlang’ich maktablarni, kundaliy
hayotda katta о’rin tutgan masjidlar va boshqa shu turdagi ijtimoiy
muassasalarni о’z nazoratlari ostiga olgan edilar.287
Buxoro shahar hokimi – amirning birinchi vaziri va boshqa viloyat
boshliqlari boshqaruvchisi hisoblangan. Shahar mirshablari boshlig’i esa
о’z navbatida barcha bekliklaridagi mirshablar ishini boshqargan. Poytaxt
oliy qozisi, ya‘ni qozikalon – amirlikning barcha qozilari boshlig’i
hisoblangan. Mana shu asosda amirlikda juda katta markazlashuv vujudga
kelgan. Yana shuni alohida ta‘kidlash lozimki, о’sha davrda Qо’shbegi,
Qozikalon, Bosh rais va Buxoro shahar mirshabboshisini birgalikda ―chor
hokim‖ – ya‘ni ―tо’rt hokim‖ deb yuritishgan.288
Buxoro shahrida hufton namozidan sо’ng shaharning barcha о’n bir
darvozasi qulflangan. Har bir darvozaga ikki qо’riqchi - darvozabon
qо’yilgan.
Davlatni boshqarishda amirning asosiy va birinchi yordamchisi
hamda vazirlarning ham eng ulug’i qо’shbegi hisoblangan. U davlatning
tajribali, ishbilarmon, siyosatdon odamlaridan tasdiqlangan. Nomzod avval
devonbegi mansabiga musharraf bо’lmog’i lozim, sо’ngra qо’shbegilikka
loyiq sanalgan.U saroydagi eng yuqori unvon bо’lib davlatda amirdan
sо’ng turgan. ―Qо’shbegi amirning eng yaqin yordamchisi, - deb yozgan
olim P.Shubinskiy. Qо’shbegi mansabini vitse-kansler mansabiga
tenglashtirish mumkin, bundan tashqari u shuningdek ark begi, Buxoro
shahri hokimi davlat xazinasi va muhrining saqlovchisi mansablarini ham
о’z ichiga oladi.
U amirning shaxsiy muhrini saqlovchi, boshqa davlatlar bilan
aloqalarni nazorat qiluvchi va shuningdek moliya ishlarini
boshqaruvchidir.291 Buxoro bosh qо’shbegisi – Qо’shbegiyi bolo (yuqori
qо’shbegi) deb atalgan. Undan farq qilgan holda qо’shbegiyi poyon (quyi
qо’shbegi) deb atalgan amaldor bо’lib, u davlatning bosh zakotchisi
hisoblangan.
Amirlik boshqaruvidagi unvon va mansablar harbiy unvon va
mansablar bilan ma‘muriy boshqaruv mansablarining kо’pgina xollarda
qо’shilib ketganligini kо’rish mumkin293. Buxoro amirligi davlat
boshqaruvida harbiy-ma‘muriy amaldorlar katta о’rin tutgan. Buxoro
amirligida oliy bosh qо’mondan amir bо’lib, u qо’shinni turli darajadagi
harbiy amaldorlar yordamida boshqargan. Buxoro amirligidagi harbiy
unvon va mansab egalari nomlanishida, xizmat vazifalarida va boshqa
kо’plab jihatlari о’sha davrda mavjud bо’lgan boshqa xonliklarnikidan
farq qilgan294.
Diniy ishlar boshqarmasida qozi kalon mirzaboshi, qozi, mullo
azimlar (qidiruv ishlari vakillari), devonbegi, miroxurboshi, mahramlar
hamda quyi tabaqa (vakillaridan) amaldorlaridan (alamon va xizmatchi)
tashkil etilgan edi. Shu bilan birga amaldorlikdagi beklik huzurida,
amloklar boshqaruvi huzurida ham kо’plab mansabdor shaxslar davlat
idora ishlari bilan shug’ullanishgan.
Movarounnaxr va umuman Markaziy Osiyoning asosiy va muxim
islom madaniyati markazi xisoblangan Buxoro amirligida din ishlariga va
diniy xokimiyat egalarining mavqeiga va davlat ishlariga ta‘siriga xam
keng yо’l ochib berilgan bо’lib, ular ayni vaqtda yirik yer egalari xam
sanalgan. Bu borada Buxoro davlatining shayboniylar, ashtarxoniylar va
mang’itlar xukmronligi davridan bir necha misollar va dalillar keltirish
mumkin. XVIII asrdan XX asrning boshlarigacha xam Buxoro amirligida
diniy xokimiyat egalarining mavqei ancha baland bо’lib, ularning davlat
boshqaruvidagi ishtiroki Xiva xonligi va Qо’qon xonligidagi boshqaruv
bilan deyarli bir xil edi. Buxoro amirligida diniy mansab va unvonlar
tarkibi shayxulislom, qozikalon, naqib, qoziaskar, a‘lam, mufti, rais,
mudarris, bosh imom, imomlar, muazzin hamda faqatgina hojalarga nisbat
beriluvchi naqib, fayzi, mir ast, uroqi kalon, sudur, sadr, uroqi hurr
kabilardan iborat bо’lgan.
Yuqoridagilarga xulosa sifatida aytish kerakki, amirlikda barcha
mansablar va unvonlar ma‘muriy va harbiy, diniy hamda harbiy-ma‘muriy
unvon va mansablardan iborat bо’lib, mansablar pog’onasidagi darajalari
aniq belgilangan va shunga loyiq davlat ishlarini amalga oshirganlar.

3.