Tarixiy antropologiya

2. Insoniyat tarixini arxeologik usullar bilan o„rganish va uni 
antropologik xulosalar bilan taqqoslash.
Antropologiya fanining o‗zi insoniyatning biologik o‗ziga xosligini, 
tashqi jismoniy shaklu shamoilini o‗rganadigan fan bo‗lib, nafaqat 
hozirgi zamon odamini, balki qadimgi davrlarda, shu jumladan ilk 
primatlardan boshlab keyingi davrlardagi odamsimon maymunlar, eng 
dastlabki homo habilislarni ham antropologik tuzilishini o‗rganadi. 
Bunday 
qadimgi 
davr 
odamlarini 
o‗rganadigan 
olimlarni 
paleoantropologlar deb aytishadi. 
Paleoantropologik material asosan arxeologik qazishmalar davrida 
to‗planadi va bunday topilmalar insoniyat tarixidagi antropogenez 
jarayonlarini o‗rganadigan eng muhim manba bo‗lib xizmat qiladi. 
Olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar ichida (ayniqsa XX 
asrning oxirgi o‗n yilliklarida) primatlarni o‗rganish bo‗yicha qilingan 
ishlar o‗zining ahamiyati jihatidan juda yuqori o‗rinlarda turadi va 
insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlari holatini yaqqol ko‗rsatib beradi. 
Ayniqsa maymunlarning morfologiyasini o‗rganish, ularning o‗zlarini 
podada tutishini, ilk insoniyatni xulq-atvorini o‗rganish va odamlarni 
jamoalarini qanday bo‗lganligini o‗rganishga juda katta yordam beradi. 
Ayniqsa ―insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida tartibsiz jinsiy 
munosabatlarda bo‗lganlar‖ degan nazariyalar mutlaqo asossiz 
ekanligini ko‗rsatadi. 
Ikkinchidan, umuman antropologiya fani boshqa fanlar kabi 
o‗zining o‗ziga xos tekshirish manbalariga va uslublariga egadir. 

---

20 
Ayniqsa hozirgi zamon odamlarini o‗rganadigan antropologiya ham, 
shuningdek 
qadimgi 
odamlar 
antropologiyasini 
o‗rganadigan 
paleoantropologiya fani ham antropologik tekshiruvlarda albatta 
odamlar guruhi bilan ishlaydi. Bu fan uchun yozma manbalar yo‗q. Agar 
odamlar guruhi qon-qardosh oilalar bo‗ladigan bo‗lsa, undan ham yaxshi 
bo‗ladi. Bunday odamlar guruhini hozirgi zamon odamlarining ichidan 
topish oson bo‗lsa ham, afsuski, qadimgi tariximizni tiklashga doir 
bunday materiallarni topish biroz qiyin kechadi. Bunday usulning asosiy 
maqsadi odamlarning bir guruhini ikkinchi guruh odamlariga 
solishtirishdan iborat bo‗ladi. Agar ikkita odamlar guruhi o‗rtasidagi 
farq topilgan taqdirdagina ular orasidagi farq to‗g‗ri, obyektiv ravishda 
talqin qilinadi va xulosa chiqariladi. 
Ammo, har qanday antropologik material ko‗rinib turgan odamlar 
guruhidan olingan bo‗lganligi uchun uni tuzatish mumkin. Chunki juda 
ko‗p hollarda mahalliy odamlarga boshqa joydan kelib qolgan odamning 
shaklu shamoilini, aftu basharasini ko‗rib turib, ular orasidagi farq 
ajratiladi. Lekin paleoantropologik materiallarda bunday qilishning 
imkoniyati bo‗lmaydi. Chunki qadimgi davrlarga oid har qanday 
qabriston juda ko‗p yillar mobaynida ishlatilgan va bu materiallarni 
davrma-davr ajratib chiqishning iloji yo‗q hisobida. Arxeologlar bunday 
materiallarni juda ham ko‗p yillar mobaynida turli davrlarga ajratishga 
harakat qilib ko‗rishgan va bu ishlar deyarli doimo samarasiz tugagan. 
Paleoantropologlarning 
tarixiy-antropologik 
xulosalar 
chiqarishlariga yana bir to‗siq borki, u ham bo‗lsa shu paytgacha 
o‗rganilgan qabristonlardan olingan paleoantropologik materiallarning 
deyarli aksariyat qismi keyingi davrlarga oid bo‗lib, juda qadimgi 
davrlarga 
oidlari, 
ayniqsa 
ibtidoiy 
davrning 
tarixiy-madaniy 
jarayonlarini rekonstruksiya qilishga tegishli materiallar unchalik ko‗p 
emas. Masalan, mezolit davrining qabristonlarida faqat 3-4 ta qabr 
borligi aniqlangan xolos. Katta qabristonlar asosan neolit davridan 
boshlab ko‗payadi. Ammo paleolit davriga oid qabristonlardan doimiy 
ravishda bittadan, yoki ikkitadan skelet qoldiqlari topilgan xolos. 
Paleoantropologik materiallar suyaklarning relefiga qarab uning 
muskullari qanday bo‗lganligi to‗g‗risida xulosa chiqarish imkonini 

---

21 
beradi. Bu esa, o‗sha davr odamlarining jismoniy imkoniyatlari 
to‗g‗risidagi xulosalarga olib keladi. O‗sha suyaklarga qarab turib o‗z 
davrida ayrim kasalliklar to‗g‗risida xulosa chiqarish, uni qanday 
davolaganliklarini ham bilish mumkin. Xuddi shuning o‗zi o‗z davrning 
yashash sharoiti, ovqatlanish ratsionlari, hayot sharoitlari, davolash 
usullarini bilishga imkon beradi. 
Paleoantropologiya materiallari asosida paleodemografik xulosalar 
chiqarish mumkin. Masalan, tug‗ilish, o‗lish, yosh va jins masalalaridagi 
turli gipotezalar va bularning hammasidan kelib chiqib ibtidoiy davr 
jamoalari bo‗yicha ham xulosalar chiqarish imkonini beradi. 
Paleolit davriga oid antropologik materiallarni o‗rganish, 
ayollarining erta o‗limi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarni olishga olib kelgan. 
Bu esa, avlodlar o‗rtasidagi kontakt davrining juda qisqaligi tufayli 
ularning o‗rtasidagi, ya‘ni avlodlar o‗rtasidagi jinsiy aloqalarni 
bo‗lmaganligi to‗g‗risida xulosalar olishga imkon bergan. Mezolit davri 
bo‗yicha topilgan qabristonlardagi materiallar nikohgacha yoshda 
bo‗lgan bolalarni ajratish imkonini beradi va shu bilan birga unilokal
1
nikoh va uniliney qarindoshlarni aniqlash imkonini berdi. 
Paleoantropologik materiallar ijtimoiy xulosalar chiqarishga ham 
katta yordam beradi. Ayniqsa, singan oyoq, qo‗l va skeletning boshqa 
qismlarining jarohatlari, amputatsiya qilingan panja, qo‗l yoki sun‘iy 
ravishda teshilgan bosh suyagi kabi holatlar birinchidan o‗z davrining 
konflikt holatlarini ko‗p yoki ozligi to‗g‗risida ma‘lumot bersa, 
ikkinchidan meditsina sohasidagi bilimlarni ham rivojlanganlik darajasi 
haqida ma‘lumot beradi. 
Antropologiya fanining yana boshqa yo‗nalishi ham borki, u ham 
bo‗lsa antropogenetika
2
bo‗limi bo‗lib, u ko‗proq primatologiya bilan 
shug‗ullanadi. Bu fan nafaqat biologik antropologiya qatoriga kirsa ham, 
balki ijtimoiy sohalarda ham katta manba bo‗lib xizmat qilishi 
mumkindir.
Antropologiyaning yana bir yo‗nalishi irqshunoslik bo‗lib, uning 
bo‗limi ―etnik antropologiya‖ deb ataladi va etnogenez masalalarini 
1
Unilokal nikoh va uniliney qarindoshlik to‗g‗risida kitobning oxiridagi lug‗atga qarang. 
2
Antropogenetika – odamlarni shaklu shamoilini o‗zgarib borishini genetik usullardan foydalanib o‗rganish. 

---

22 
o‗rganadi. Irq va xalq, til va madaniyatning oralarida sababli bog‗lanish 
umuman yo‗q. Bitta irqdagi odam turli tilda gaplashishi, yoki turli dinga 
e‘tiqod qilishi mumkin. Hozirgi paytda irqshunoslik bilan 
antropologiyaning 
yana 
bir 
sohasi 
fiziologik 
antropologiya 
shug‗ullanadi. 
Umuman, paleoantropologiya materiallari arxeologik materiallarga 
o‗xshab ijtimoiy-tarixiy xulosalar chiqarishga biroz kamroq material 
beradi.
Paleoantropologik materiallar ichida bosh chanog‗idagi teshiklar 
odamlarning jang paytida o‗lim bilan tugaganligini ko‗rsatadi. Ammo 
kim bilan jang bo‗lgan? Bu jang guruhlar o‗rtasidagi jangmi, ya‘ni ichki 
nizolarimi? Yoki tashqaridan kelgan boshqa guruhlar bilan bo‗lgan jang 
natijasimi? 
Krapinadan 
topilgan 
odamning 
odam 
tomonidan 
yeilganligini ko‗rsatgan kannibalizm
3
qoldiqlari. Ammo bu ham guruh 
ichidami, yoki boshqa guruh odamlar biri ikkinchisini eyishganmi? Bu 
muammolarning hammasi o‗z yechimini topganicha yo‗q. 
Antropometriya antropologiya fanida qo‗llaniladigan usul. 
Antropometrik o‗lchov ishlarini o‗tkazish uchun aynan shu fanda 
o‗lchanadigan turli murakkab o‗lchash asboblari qo‗llaniladi hamda 
matematik usullar yordamida tahlil qilinadi. Ayniqsa, jins va yosh 
o‗rtasidagi, o‗rtacha va maksimal yosh va h.k. Agar olingan 
paleodemografik materiallar turli qatlamlardan va ko‗plab olingan 
bo‗lsa, olingan xulosalar ham aniq hamda ishonarli bo‗ladi. Bu 
materiallar ancha kengroq miqyosdagi boshqa antropologik materiallar 
bilan solishtirilsa, bir-biri bilan bog‗liq bo‗lgan paleodemografik 
xulosalar zanjirini olish mumkin bo‗ladi.