Tarixiy antropologiya

1. Tarixiy antropologiyada tadqiqot metodlari. 
Tarixiy antropologiyaning metodlari qanaqa? Ular boshqa 
ijtimoiy fanlardlagi ilmiy metodlardan nimasi bilan farq qiladi? 
An‘anaga ko‗ra, antropologiyada ishlash boshqa jamiyatning 
zaminida ishlashni talab qiladi. Mahalliy- madaniy muhit o‗rab turgan 
sharoitda insonlar hayotini o‗rganishda etpnografiya qo‗llaniladi. 
Etnograflar turli jamoalarni tadqiq qilishadi. Ular insoniy 
qarindoshliklarni mahalliy xalqning yashash sharoitini o‗rgangan holda 
aniqlashadi. Intervyu jadvallari etnograflarning har xil 
odamlardan keraklm ma‘lumotlarni yig‗ib yurgan odam tomonidan 
tuziladi. 
Etnograflar mahalliy jamoa hayoti bilan bo g‗liq alohida 
muhitda maslahatchilar bilan birgalikda ishlab kelmoqda. Hayot, tarix 
hujjatlari, insoniy tajribalar, madaniy va ma‘naviy o‗zgarishlar 
jarayonida o‗rganiladi. Genealogik ma‘lumotlar qardoshlik 
tamoyillari va ijtimoiy hayotni o‗rganishda alohida muhim 
hisoblanadi.. 
Arxeologik antropologlar guruhlari vaqt va fazo orqali ham 
ishlashadi. Oddiy qilib aytganda, arxeologlar har ikkala mahalliy 
(qazib olish) va mahalliy (tizimli kuzatuv) istiqbollarini 

---

15 
birlashtiradi. Zamonaviy etnograflarga o‗xshab, ular joylarning 
alohida va bo‗lingan holdaligini emas, balki butun bir katta ijtimoiy 
tizimlarni o‗rganishadi. 
Antropologlar etnik majburiyatlarni o‗zlarining o‗qish 
sohalarida, jamiyat va madaniyatda, inson ko‗rinish larida, boshqa 
ko‗rinish lar va atrof-muhitga nisbatan anglashadi. 
An‘anaga ko‗ra, antropologlar kichik jamiyatlarda,
sotsiallashgan zamonaviy millatlarda ishlashadi. Turli o‗rganish 
texnikalari bunday jamiyatlarda rivojlanadi. Sotsiolog olimlar
kuzatuv ishlari oddiy usullarda kompleks jamiyatlarda ishlashadi. 
Kuzatuv ishlari etnografiyadan nimasi bilan farq qiladi? Juda 
ko‗plab a‘lo darajadagi javoblarga qaraganda kuzatuv ishlarini 
olib boruvchi, bajargan ishlarini savollar ishlatib qo‗llashgan. 
Sotsiolog bo‗laklarni keng aholi haqida xulosa chiqargan holda 
o‗rganadi. 
Antropologiya insonni o‗rganuvchi boshqa fanlardan o‗zini 
qiyosiyligi va keng qamrovliligi bilan ajralib turadi. Antropologlar 
biologiya, til, madaniyat, o‗tmish va hozir mavjud bo‗lgan ibtidoiy 
zamonaviy 
jamiyatlarni 
tadqiq 
qiladi. 
Ushbu 
bobda 
antropologiyaning, asosan madaniy antropologiyaning dala ishlarini 
olib borish usullari ijtimoiy fanlardagi boshqa usullar bilan 
qiyoslanadi. Bunda antropologiyaning etnik jihatlari ham inobatga 
olinadi. 
Taxminan 
asrning 
oxirlariga 
kelib 
antropologiya 
sotsiologiya fanidan ajralib chiqa boshladi. Jamiyatni o‗rganishni 
boshlab berganlar orasida fransiyalik olim Emil Dyurkgeym 
sotsiologiya va antropologiya fani asoschilarida biri hisoblanadi. 
Oddiy va murakkab tuzilgan jamiyatlar haqida mushohada yuritar 
ekan, mahalliy Avstraliya xalqlarining yozma yodgorliklariga 
(Dyurkgeym 1912/1961) va zamonaviy xalqlarda namoyon bo‗luvchi 
ommaviy fenomen (o‗z joniga qasd qilish ko‗rsatkichlari kabi)larni 
nazardan qochirmaydi. Shunday qilib, antropologiya qadimiy 
jamiyatlar, sotsiologiya esa zamonaviy jamiyatlarga ixtisoslashadi. 
Tarixiy antropologiyada etnografiyaga xos dala ishlarini
olib borish usullariga quyidagilar kiradi: 

---

16 

Kundalik faoliyatlarni bevosita kuzatish. 

Turli xil darajadagi suhbatlar ;  

Genealogik usul 

Jamoaning o‗ziga xos hayot tarzi haqida muhim
maslahatchi 
bilan olib boriladigan faoliyat. 
5. Batafsil muloqot olib borish, odatda ayrim
odamlarning (hikoyachining) hayoti haqidagi ma‘lumotlarni beradi. 
Etnografning shaxsiy kuzatishlari va xulosalari bilan 
qiyoslanishi mumkin bo‗lgan mahalliy e‘tiqodlar va qarashlarni 
aniqlash 
Turli xil muammolarga yechim topish uchun yo‗naltirilgan 
tadqiqotlar; 
Uzoq muddatli tadqiqot - ma‘lum bir hudud yoki makonni 
doimiy 
tadqiq etish 
Guruh bo‗lib tadqiqot olib borish - ko‗pchilikni tashkil qilgan 
etnograflar tomonidan boshqariladigan tadqiqot kuzatuv va 
amaliy kuzatuv usuli hisoblanadi. 
Etnograflarning kundalik hayotning turli taraflariga, fasliy 
jarayonlarga va g‗ayrioddiy hodisalarga diqqat bilan yondashishi 
taqozo etiladi. O‗zlari ko‗rib turgan voqea-hodisalarni qog‗ozga 
tushirib borishlari lozim. Etnograf dala ishini olib borar ekan 
dastlabki kun yoki haftada bo‗lganidek, endi u atrofdagi 
jarayonlarga ajablanarli nigoh bilan qaramaydi.  
Ko‗pchilik etnograflar o‗z taassurotlarini shaxsiy
kundalik xotira daftarlariga yozib boradilar va bu kundalik esa
rasmiyroq ko‗rinish dagi dala taassurotlari daftaridan farq qiladi.
Bu kabi xotira daftarlarida aks etadigan dastlabki taassurotlar
keyinchalik madaniy tafovutlarning asosiy jihatlarini qayta
ko‗rsatib beradi. 
Bunday jihatlarga farqli hidlar, odamlarning shovqin-
suronlari, ularning ovqat yeyishida og‗izlarining holati va bir-
birlariga qanday nigoh bilan qarashlari kirishi mumkin.

---

17 
Arzimas tuyuluvchi bu ko‗rinish lar g‗oyatda muhim
ahamiyatga ega bo‗lib, ular Bronislav Malinovskiy iborasi bilan
aytganda, ―Mahalliy hayotning va alohida kishi faoliyatining 
tassavvur qilib bo‗lmas xususiyatlaridan iboratdir‖. Bu kabi
fundamental jihatlarni mahalliy odamlar tabiiy ko‗rinish lar sifatida
qabul qiladilar. Bu kabi jihatlar ular uchun aslida gapirishga
ham arzimaydigandek tuyulsa-da, lekin antropologning
o‗rganmagan ko‗zi bunday g‗ayrioddiy ko‗rinish larni tezda ilg‗ab
oladi va bu holatlar bilan yaqindan tanishish natijasida ularni
yaxshiroq tushunish imkoniga ega bo‗ladi. 
Dastlabki taassurotlar g‗oyatda qimmatli bo‗lib, bu imkoniyatni 
qo‗ldan boy bermaslik uchun kuzatuvchilardan birinchi navbatda
diqqat bilan kuzatishlari va o‗z taassurotlarini tartib bilan
qog‗ozga tushirib borishlari talab etiladi. Etnograflar 
laboratoriya 
kataklaridagi 
hayvonlarni 
o‗rganmay- 
dilar. 
Psixologlarning 
kaptarlar, jo‗jalar, dengiz cho‗chqasi va kalamushlar ustidan olib
boradigan tadqiqotlari etnografik tadqiqotdan tubdan farq
qiladi. Antropologlar tadqiqot qilinayotganlarni 
boshqarmaydilar yoki ularning ma‘lum bir sharoitga qanday javob
berishlarini o‗rganmaydilar. Biz tilsiz buyum yoki jonzotlarni 
o‗rganmaymiz, bizning tadqiqotimiz markazida inson zoti turadi.
Etnograflar o‗rganish jarayonida ulardan o‗z bilganlaricha 
foydalanmaydilar, inson muhitini boshqarmaydilar yoki
sinov tariqasida ma‘lum faoliyatlarni keltirib chiqarmaydilar.
Ular mezbonlar (o‗zga madaniyat vakillari) bilan ishchanlik ruhidagi 
do‗stona aloqa o‗rnatishga harakat qiladilar. Etnografiya olib 
boradigan odatiy tadqiqot usullaridan biri bevosita qatnashuv deb
nomlanadi. Bu biz o‗rganayotgan jamoa bilan birgalikda yashash
va uning bir qismanaylanish degan ma‘noni anglatadi. 
Inson zoti boshqalar bilan birga yashar ekan biz butunlay 
befarq kuzatuvchi bo‗la olmaymiz.