Tarixiy antropologiya

3. Tarixiy antropologiya predmeti. 
Antropologiya, xususan, tarixiy antropologiya fan sifatida shakllana 
boshlashidan hozirga qadar eng muhim tadqiqot mavzularidan biri etnik 
madaniyatlar taraqqiyoti va etnoslararo munosabatlar hisoblanadi. 
Insoniyatning Ilk tarixiga oid ma‘lumotlar cheklangan bo‗lsa-da, 
olimlar, odamzodning o‗tmishini ifodalovchi antropologik nazariyalar 
tuzishda davom etmoqda. Bu nazariyalar mualliflari tarixiy aniqlikka 

---

10 
davo qilishmasada, ular rekonstruksiya qilgan tizimlarni amalda bo‗lgan
real hayot deb o‗ylamaslik lozim.
“Primitiv” xalqlar tarixiy antropologiya predmeti sifatida.
Tarixan 
antropologiya 
fani 
dastlab, 
madaniy 
taraqqiyoti 
yevropaliklardan past bo‗lgan xalqlarni o‗rgana boshlagan. Demak 
antropologiya ilk bosqichda ―primitiv‖ jamiyatlar va ularning an‘anaviy 
madaniyatlarini tadqiq qilgan (primitiv-lotincha-birinchi, dastlabki). 
XIX asr oxirida yuksak texnik taraqqiyotga erishgan G‗arb mamlakatlari 
uchun bu atama mos kelib, juda tez tarqaldi. Texnologik taraqqiyot 
darajasiga asoslangan madaniy klassifikasiyalarda o‗z o‗rnini egallagan 
bu kabi yondashuv Lyuis Genri Morgan (―Qadimgi jamiyat‖) kabi 
taniqli etnologlar faoliyatida ham katta o‗rin egallaydi. 
XX asr tarixiy antropologiya predmetining o„zgarishi.
XIX asr so‗nggida antropologiya universitet fani sifatida o‗qitila 
boshlandi. Natijada, fanga yangi nazariyachi olimlar kirib kelib, 
antropologiya asoschilari – amaliyotchilarni almashtiradi. Avlodlar 
almashinuvi fanning predmeti borasida ham o‗zgarishlarga olib keldi. 
Eng avvalo xalqlarni primitiv (ibtidoiy) va sivilizatsiyalashgan toifalarga 
bo‗lish tanqid ostiga olindi. Shunga qaramasdan qator olimlar primitiv 
xalq ham yevropaliklar singari o‗z tarixiga ega ekanligini, ularning 
turmush tarzi insoniyatning ilk bosqichi emasligi, ular ham biz kabi 
ibtidoiy jamiyatdan uzoq ketganligi g‗oyasini yoqlamoqdalar. Ularni 
primitiv deb atashning to‗g‗ri tomoni ushbu jamiyatlarning o‗z tarixida 
atrof – muhit, tabiatga nisbatan o‗zgacha munosabat o‗rnatganidir. 
Shu tarzdagi qarash nemis etnologi Rixard Turnvald tomonidan 
ham bildirilgan. U ―ibtidoiy xalq tushunchasini tahlil etar ekan shunday 
yozadi, ―Bir omil ayniqsa muhimdir: bu tabiatni qanday qurollar, 
moslamalar, mahorat va bilimlar asosida bo‗ysundirishdir. ―Ibtidoiy deb 
atrof-muhit, tabiat haqida kam bilimga ega bo‗lgan, oziq topish va 
hayotini ta‘minlash uchun eng sodda qurollardan foydalangan 
qabilalarni aytish mumkin‖.
Yuqoridagi qarashlardan kelib chiqib ayrim olimlar fanda ―ibtidoiy 
xalqlar‖ atamasini qoldirishni, u orqali tabiatga nisbatan suyiiste‘mol 
munosabatda bo‗lmasdan ijtimoiy muvozanatni saqlab qolgan xalqlarga 

---

11 
nisbatan qo‗llashni taklif qilishgan. Olimlarning boshqa bir guruhi esa 
―ibtidoiy xalqlar‖ atamasini taomildan chiqarishni sababi u ―madaniy 
xalqlar‖ atamasini ishlatishni va xalqlar tengsizligini anglatishini 
tarafdori bo‗lib chiqdi. Haqiqatdan ham, yer yuzida bironta xalq yoki 
qabila yo‗qki, u o‗z madaniyatiga ega bo‗lmasa, eng qadimgi odamlar
ham toshdan qurollar yasaganku axir! Madaniyat insonning tug‗ma 
sifati, uning mohiyati odamda atrof-muhitni o‗zgartirish qobiliyatining 
mavjudligidir. Xuddi shu vosita orqali inson boshqa jonzodlardan 
farqliroq o‗zgaruvchan tabiatga moslasha oladi. XVIII-XIX asrda 
olimlarda mavjud faraz ilk davrga oid odamlarning mavjudligi albatta 
hato edi. Har bir inson ham madaniyatlashgan, ham madaniyat 
yaratuvchi sifatida hayotda mavjud ekan, ―madaniylashgan‖ yoki 
―madaniyati past xalqlar‖ haqidagi fikrlar asossizdir. 
Shuning uchun olimlar tomonidan ko‗plab bahs va munozaralardan 
keyin yangi atamalar: ―arxaik madaniyatlar‖, ―yozuvsiz madaniyatlar‖, 
―an‘anaviy jamiyatlar‖, ―qabilalar ittifoqi‖ va h.k. zolar kiritildi. 
Tarixiy antropologiya predmeti esa quydagilardan iboratligiga 
kelishildi: 
1) 
Tavsiflovchi va umumlashtiruvchi fan bo‗lib, u inson 
(fiziologik xususiyatlari) va insoniyat taraqqiyotining umumiy 
qonunlarini o‗rganadi. 
2) 
Madaniyat tillari va ularning shakllanishi, o‗zgarishlarini 
qiyosiy o‗rganuvchi fandir. 
3) 
U sotsiologiyaning bo‗limi sifatida primitiv va an‘anaviy 
ijtimoiy tizimlarni o‗rganadi. 
4) 
Insonning tabiatdan tashqaridagi madaniyati dunyosining 
yuksalishi haqidagi o‗rganuvchi fandir. 
5) 
Ibtidoiy, an‘anaviy va zamonaviy jamiyatlar madaniyatlarini 
qiyosiy tahlil orqali o‗rganuvchi fandir.