Tarixiy antropologiya
Afrika va Yevroosiyo antropologik materiallari
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
antrapologiya
|
3. Afrika va Yevroosiyo antropologik materiallari. Nima
sababdan aynan Afrika qit‘asida eng qadimgi odamlar paydo bo‗lib, keyingi davrlarda ular dunyoning turli qismlariga tarqalgan, degan masalada turli nashrlarda gipotezalar bor. Paleoiqlim bilan shug‗ullanadigan olimlarning yozishicha, oxirgi 5 mln yil mobaynida Afrikaning iqlimi bir necha marta juda quruq iqlimdan nam iqlimga va, aksincha, nam iqlimdan quruq iqlimga qarab o‗zgargani sir emas. Buning eng asosiy sababi Yer o‗qining og‗ish burchagini 25 ming yilda o‗zgartirib turishini aytishadi. Aynan shu Yer shari o‗qining og‗ish burchagining o‗zgarishi bu hududlarda musson yomg‗irlarining ko‗plab yog‗ishiga, natijada hosildor bo‗z tuproqlarning paydo bo‗lishiga, o‗rmonlar va savannalarni paydo bo‗lishiga imkon beradi. Jumladan, xuddi shunday musson yomg‗irlari ko‗p yoqqan davrlarda O‗rtaer dengizining Nil daryosi quyiladigan qismida juda ham sapropellarga boy bo‗lgan balchiq tuproq qatlamlarini yotqiziqlarini ko‗rish mumkin. Xuddi shunday davrlarda Afrikaning ko‗plab hududlarida juda chuqur ko‗llarni hosil bo‗lganligini ko‗ramiz. Bu ko‗llarning eng chuqur qismlarida balchiq yotqiziqlarini hosil bo‗lishi davrida olduvay madaniyatiga oid tosh qurollari topilganligiga e‘tiborni qaratmoqchimiz. Bundan keyingi xuddi shunday holat ashel bosqichiga o‗tish davriga to‗g‗ri keladi. Olimlarning fikricha, aynan shunday qisqa muddatli yomg‗ir yog‗adigan davrlar, umumiy aridizatsiya jarayonlarini yanada taraqqiy etishiga olib keldi va bu narsa gominidlarning evolyutsiyasi jarayonini tezlashiga turtki bo‗ldi. 105 Namlikni siklli tebranishi jarayoni bilan bir vaqtda Sharqiy Afrika iqlimini aridizatsiyalashishi jarayoni yuz beradi. Iqlimdagi bunday o‗zgarishlar iqlimning yuz berishiga bu hududdan yuqoriroq kengliklarda ma‘lum davrlarda muzliklarning bo‗lganligi savannalar maydonining kengayishi va o‗rmonlarning qisqarishi bilan bog‗liq edi. Bunday aridizatsiya jarayonlarining boshlangan davriga 2,8 mln. yil bo‗lgan bo‗lsa, 1,8–1,6 mln yil ilgari o‗zining eng yuqori nuqtasiga chiqdi. Xomo erektus odamlari ham Afrika qit‘asida paydo bo‗lib, butun Yevroosiyo qit‘asiga tarqalgan odamlardan hisoblanadi. Eng dastlabki xomo erektuslar Afrika qit‘asidan tashqariga chiqib, Yevroosiyo materigini egallashda o‗zlarining katta hissalarini qo‗shdilar. Jumladan, 1991-yilda gruziyalik arxeolog David Lordkipanidze tomonidan Dmanisi degan yodgorlikdan 1,77 mln yil ilgari o‗lgan odamning suyaklari topilgan. Topilgan suyaklar ichida 4 ta odamning bosh chanoqlari alohida e‘tiborga sazovor bo‗lib, ularning bittasi juda keksa chol (balki kampir) bo‗lib, tishlari o‗lishidan ancha avval tushib ketganligi ma‘lum bo‗ldi. Bu topilmaning eng diqqatga sazovor eri shundan iborat ediki, u ham bo‗lsa, Afrika hududidan tashqarida topilgan eng qadimgi gominidlarga tegishli xomo erektusning bosh chanog‗i parchalari edi. Bu topilmaning yana bir xarakterli tomoni - uning bosh suyagining shaklida eng qadimgi odam urug‗i (Homo habilis) belgilari, bosh miyasining kichikligi (600–680 sm kub) va Homo erectusning progressiv belgilarini o‗zida mujassam etganligini ko‗rish mumkin edi. Bosh chanoqlaridan tashqari qolgan barcha skelet qismlari ham hozirgi zamon odami shakliga ancha yaqin bo‗lganligi, umurtqa pog‗onasining shakllari bu odamni ikki oyoqda uzoq muddatda yurishi mumkinligini ko‗rsatdi. Bu jihatdan ular Homo erectuslarga yaqin edi. Ammo butun tananing bosh miyaning kattaligiga nisbati jihatidan bu topilmalar xomo habilislarga yaqin edi. Qisqa qilib aytganda, bu topilma xomo erektuslar bilan xomo habilislar o‗rtasidagi oraliq zveno edi. Bu topilmalarni topgan arxeologlar uni Homo georgicus deb nomlashni tavsiya qilishdi, ammo bu taklifga hamma antropologlar ham 106 qo‗shilishmadi. Albatta, nima deb atalishi unchalik muhim emas, uni oddiy erektus deb ham atash mumkin yoki cho‗zinchoq xabilislar, hatto Dmanisilik homo deb ham atash mumkin. Chunki bu odam tiplari oraliq tiplar sifatida ko‗pchilik antropolog olimlar tomonidan tan olingan. Ilgari birqancha olimlar tomonidan qilingan taxminlardan farqli o‗laroq, topilgan suyaklarning birontasida ham vahshiy hayvon tishlarining izlari topilmaganligi ajablanarli. Hatto vahshiy hayvon yutib yuborishi mumkin bo‗lgan mayda suyak parchalari ham topilganki, bu belgi ham bu erda yashagan odamlarni o‗z ajallari bilan o‗lganliklaridan dalolat beradi. Shu bilan birga, bu erdan topilgan yirik hayvonlarning suyak parchalaridan ularni dastlab odamlar eganliklarini, keyin esa yovvoyi hayvonlar tanovul qilganliklarini vahshiy hayvonlarning tish izlari saqlanib qolganligidan bilsa bo‗ladi. Hayvon suyaklarining birida bu suyak odam tomonidan tozalangandan keyin unda yovvoyi hayvon ham o‗z tishining izini qoldirganligi aniqlangan. Shu bilan birga suyaklarning birida tosh qurolining ham izi borligi ma‘lum bo‗lgan. Bu belgilar Dmanisi odamlari juda yirik hayvonlarni ovlashni bilishgan degan xulosani bermaydi, balki odamlar yovvoyi hayvonlarga nisbatan tezroq harakat qilib, o‗z o‗ljalarini qo‗lga kiritganliklarini ko‗rsatadi. Dmanisidan topilgan tosh qurollari juda oddiy tosh qurollari bo‗lib, ular olduvay madaniyati qurollariga o‗xshab ketadi. Gruziyaning Dmanisisida bu odamlar paydo bo‗lgandan keyin, taxminan bundan 1,5 mln yil muqaddam Osiyoning janub qismi ham shu odamlar tomonidan egallana boshlaganligi va ularni 1,2–1,3 mln yil ilgari shimoli-sharqiy Xitoyda paydo bo‗lganligini ko‗rishimiz mumkin. Bu har ikki populyasiyaning joylashgan joyini ko‗radigan bo‗lsak, ularning oralari izolyasiyalanganligini ko‗rishimiz mumkin. Shuningdek, bu har ikki populyasiya asosan cho‗l mintaqasiga xos o‗simlik dunyosiga ega bo‗lgan va o‗txo‗r hayvonlar tarqalgan hududlarda yashaganliklarini ko‗ramiz. Ularning oralaridagi qalin subtropik o‗rmonlar Janubiy Xitoy va Hindixitoy yarim orolini ham to‗liq egallagan edi. Bu o‗rmonlar orangutanlar, gibbonlar, o‗z paytida qirilib ketgan gigantopiteklar va gigant pandalar tomonidan egallangan bo‗lib, bu hududlarni homo erektuslar tomonidan egallanishi mumkin 107 emas edi. Chunki ular keng cho‗l hududlarida yashashga moslashgan odamlarning eng qadimgi ajdodlari edi. Xitoyning shimoli-sharqiy qismidagi erektuslar joylashgan hudud keyinchalik sinantroplar yashaydigan makonga aylandi. Aynan sinantroplar uchun ham shimoliy kenglikdagi 40 gradus atroflarida, o‗rmonlardan uzoqroqda muzliklar davri qisqa muddatlarda bo‗lgan va yirik hududlarni egallamagan edi. Albatta bu hududlarga muzliklarning o‗zi kirib kelmagan, ammo muzliklar davrida ancha sovuq va quruq iqlim bo‗lgan. Keyinchalik (bundan 900 ming yil ilgari) bu yerdagi sovuqlar va muzliklar uzoq muddatli bo‗lgan. Shimoli-sharqiy populyasiya yana bir necha yuz ming yillar davomida shu hududlarda yashashgan. Erektuslarning oxirgi vakillari bundan 400–350 ming yil ilgari o‗zlarining oxirgi hayotlarini to‗xtatishdi. Ekvatorial hududlarda yashashga moslashgan Homo erectus vakillari bundan 50 ming yil ilgari Yava orollarida yashashgani ma‘lum. Odamning eng qadimgi ajdodlari maymun bo‗lganligi to‗g‗risidagi nazariya olimlar ommasi tomonidan XIX asrda ko‗plab muhokama qilingandan keyin bir nechta yirik topilmalar bu taxminlarga nuqta qo‗ydi. Haqiqatdan ham maymunodamlarning qiyofasi qanday bo‗lganligi to‗g‗risida tasavvur qilishga harakat qilishdi. Bu taxminlarni real voqelikka aylantiradigan topilma 1890–1891 yillarda, Yava orolining Solo daryosi bo‗yida ilk pleystotsen davri qatlamlaridan topildi. Bu topilma fanda, ―Pitecanthropus erectus‖ yoki ―to‗g‗ri yuradigan maymunodam‖ deb ataldi. Pitekantrop topilmasi bosh qismining kattaligi bilan alohida ajralib turar edi. Shuning uchun uni hatto juda katta gibbon kallasiga ham o‗xshatishdi. Ammo keyingi qiyosiy-morfologik o‗rganishlar, jumladan, XX asrning o‗ttizinchi yillarida bu erda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida yana 20 ta xuddi shunday odam qoldiqlari topildi. Shuning uchun pitekantroplarning bo‗lganligi to‗g‗risidagi taxmin gumon qilmasa ham bo‗ladigan darajada haqiqatga aylandi. Pitekantrop odami hozirgi zamon odamidan eng birinchi navbatda miya qobig‗ini tuzilishi bilan farq qiladi. Bu masalada shuni aytish kerakki, pitekantrop odami ikki oyoqda tik turib yurishga to‗liq moslashgan edi. Uning yurishi hozirgi odamning 108 yurishidan uncha farq qilmas edi. Ammo pitekantroplarning miya tuzilishi va uning bosh a‘zosi shakli odamnikidan keskin farq qiladi. Hamma gap shundaki, pitekantrop miyasining hajmi 900 sm kubni tashkil qilar edi. Miya hajmining kichikligi evaziga miya qobig‗ining ustki qismini juda pastligi, buning ustiga qoshining ostki qismining oldinga bo‗rtib chiqqanligi, pastki jag‗ qismining ustki qismiga nisbatan kattaligi aniq bilinar edi. Bu belgilarning hammasi pitekantroplarning kundalik turmush tarzida, ya‘ni ularning mehnat faoliyatida sezilarli o‗rin tutardi. Jumladan, pitekantroplar yasagan qurollar o‗zining soddaligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ular yasagan qurol uchun miyalarining shu hajmdagi kattaligi ham etarli edi, yoki boshqacha aytganda, ularning miyalari unchalik rivojlanmaganligi uchun ham ular ishlab chiqargan qurollar ham o‗zining oddiyligi, unchalik murakkab emasligi bilan ajralib turar edi. Keyinroq xuddi shunday topilma qoldiqlari Angliya, Belgiya, Germaniya, Fransiya, Ispaniya, Italiya, Shveysariya, Yugoslaviya, Chexoslovakiya, Vengriya, Afrikaning turli qismlari, O‗rta Osiyo, Falastin, Eron, Iroq va Xitoyda topildi. Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|