Tarixiy antropologiya
Neandertal odami va antropologik talqini
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
antrapologiya
|
4. Neandertal odami va antropologik talqini. O‘rta va so‘nggi
pleystosen davriga kelib, eng qadimgi maymunsimon odamlaridan keyin hozirgi zamon odam turi – neandertal odamlari shakllanadi. Shunday odam qoldig‘i birinchi bor 1856 yil Germaniyaning Dyusseldorf shahri yaqinidan oqib o‘tadigan Neandertal daryosi vodiysidan topilgan edi. Avvaliga bu topilma olimlar o‘rtasida katta mulohazaga sazovor bo‘ldi. Masalan, ayrim olimlar bu topilma potoligik jihatdan boshqa individumga taalluqli bo‘lishi mumkin, degan fikrlarni ham bildirgan. Biroq 1965 yilda, keyin 1948 yilda Gibraltar tumanidan qo‘lga kiritilgan topilmalar bunday ortiqcha mishmishlarga nuqta qo‘ydi. Bundan tashqari, voyaga yetgan neandertallar va bolalarga taalluqli neandertal tipidagi topilmalar Angliya, Belgiya, Fransiya, Chexoslavakiya, Ispaniya, Shveysariya, Yugoslaviya, Vengeriya, Kritda, Afrikaning turli viloyatlarida, O‘rta Osiyoda, Falastin, Eron, Iroq, Xitoy va Yava orollarida topilgan. Bunday keng hududlardan aytilgan mazmundagi topilmalarning qo‘lga kiritilishi hozirgacha davom etmoqda. To‘g‘ri, 109 bunday topilmalarning ayrimlari favqulodiy, ayrimlari geologik jihatdan teginilgan qatlamlardan ham qo‘lga kiritilgan. Morfologik jihatdan neandertallar jismoniy tomondan eng qadimgi gominidlardan birmuncha farq qilardi. Ularning o‘rganilishiga qaraganda neandertallar o‘rta bo‘yli, baquvvat hamda boshqa xususiyatlari bilan hozirgi zamon odamlariga yaqin turardi. Ular juda harakatchan, qo‘l barmoqlari baquvvat bo‘lgan. Ammo hali ular arang tik emas, balki ozroq enkayib yurar, lekin chaqqon harakat qilardi. Neandertal odamlarining bosh miyasi hozirgi zamon odamlariga yaqin bo‘lib, hajmi o‘rtacha 1200 m 3 dan 1600 m 3 ni tashkil qilgan. Bu degani ayrim neandertallarning miya hajmi hozirgi zamondagi o‘rtacha taraqqiy qilgan odamlarnikidan ham biroz yuqori bo‘lgan. Biroq ularning miya tuzilish tarkibi biroz hali qoloq edi. Neandertallarning bosh chanoq tuzilishi ham maymunsimon odamlarga yaqin turardi. Iyak suyagi bo‘lmagan. Shuni aytish lozimki, Afrika, Osiyo, Ovropa neandertallari orasida o‘ziga xos taraqqiyot xususiyatlari bo‘lib, bu jarayonning ketma- ket rivoji stadial taraqqiyotga olib kelgan. Shuning uchun ham afrikalik va osiyolik neandertallar ovropaliklarga nisbatan qadimiyroq ko‘rinadi. Ammo bu topilmalarning geologik jihatdan yoshi Ovropa topilmalariga qaraganda ancha yosh. Shunday qilib, janubiy o‘lkalarda yashagan neandertallar, shimolliklarga qaraganda ayrim xususiyatlari bilan farq qilgan. Neandertallar davri tarixini o‘rganishda Falastinaning Mugaret es- Sxul g‘oridan 1932 yilda qo‘lga kiritilgan topilma muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. G‘ordan morfologik jihatdan o‘ziga xos bir necha jasadlar topilgan. Bu topilmalar o‘z inventarlari bilan boshqa topilgan neandertallarga xos edi. Geologik jihatdan ham Falastinadagi topilmalar Ovropa topilmalariga to‘g‘ri kelardi. Umuman, neandertallar o‘z taraqqiyot yo‘lida morfologik jihatdan hozirgi zamon odamlariga yaqin turardi. To‘g‘ri, neandertal odamlari doimiylik bo‘lmasdan o‘laroq bir qator o‘zgarishlar yuz berdi. Ko‘pgina olimlarning fikriga qaraganda, Ovropa topilmalari ikki guruhdan: ilk va so‘nggi taraqqiyot bosqichlaridan iborat. Ilk guruhlar miya hajmining birmuncha progressivligi bilan xarakterlanib, hozirgi zamon odamlariga yaqin 110 turgan bo‘lsa, so‘nggi guruhda ularning tuzilishi ilk va o‘rta paleolit davrlarida yashagan gominidlarga yaqinligi kuzatilgan. Ularning bir- biridan o‘zaro farqlanishi evolyusion taraqqiyotda har xil yo‘ldan rivojlanishda bo‘lganligini ko‘rsatadi. To‘g‘ri, olimlar orasida neandertal odamlaridan hozirgi zamon odamlari yetishib chiqmaganligi, balki ular o‘z taraqqiyot yo‘lida boshi berk holatga kirib qolganligi haqida katta mulohazalari fanda mavjud. Ammo qator olimlar hozirgi zamon odamlarining o‘tmishdoshi neandertallar, degan fikrda. Xullas, olimlarning katta bir qismi arxeologik manbalarga tayanib, so‘nggi paleolit madaniyati neandertallar evolyusiyasining mahsuli demoqdalar. Bu masalaning qanday yechilishi kelajakdagi fanlarning rivojlanishiga bog‘liq. Hozirgi zamon avlodi bu masalaning yechimini ko‘rib yashashga haqli. Neandertal tiplari yashagan davr mustyer, ya‘ni o‘rta paleolit taraqqiyot bosqichiga to‘g‘ri keladi. Mustyer nomi Janubiy-G‘arbiy Fransiyaning Dordon departamenti hududida topib o‘rganilgan va Le Mustye nomi bilan atalgan g‘or makoni bilan bog‘liq. Mustyer davri avvalgi adabiyotlarda 100-40 ming yilliklar bilan sanalangan. Ammo hozirgi vaqtda to‘plangan yangi materiallarni o‘rgangan olimlar mustyer bosqichini birmuncha qadimiylashtirishga harakat qilib, 100-80 ming yillar bilan sanalamoqdalar. Mehnat qurollar haqida so‘z borganda mustyer makonlaridan ko‘pincha tosh qurolga ikki tomonlama ishlov berish an‘anasi asosiy tamoyillardan biri hisoblanadi. Neandertallar g‘orlarda ham, ochiq joylarda ham yashaganlar. Ularga taalluqli cun‘iy ravishda qurilgan chaylasifat kulbalardan iborat manzilgohlar ham topilgan. Masalan, Ukrainaning Moldova 1 makonida mamont suyaklaridan aylantirib qalangan kulba topilgan. Uning tomi hayvon terilari bilan yopilgan bo‘lishi mumkin. Fransiyaning Trekaseg nomli makonidan maydoni 50 ga teng qator kulbalar topilgan. Bu kulbalarda ovchilar bolalari bilan yashagan bo‘lishi mumkin. Makonning har qadamida qirg‘ich qurollarning ko‘p uchratilishiga qaraganda, makonda yashovchilar hayvon terilarini, suyakni, yog‘ochni qayta ishlash ustamonlari bo‘lishgan. Bundan kelib chiqadiki, neandertallar hayvon terilaridan tikilgan kiyim-kechakka ega 111 bo‘lishganlar. Bunday xo‘jalik taraqqiyoti sovuq, shimoliy o‘lkalarni ham ishg‘ol qilib, o‘zlashtirib yashashga olib kelgan. Bunday makonlar butun Afrika bo‘ylab, Yaqin Sharq, O‘rta Osiyo, Hindiston hududlarida ham ko‘plab topib o‘rganilgan. Xususan, bu borada Ovropa o‘lkalari birmuncha yaxshi o‘rganilgan. Hozirgi vaqtda Afrika va Osiyo hududlarida o‘rganilgan bu davr arxeologik madaniyatini bir maromda rivojlangan deb bo‘lmaydi. Yuqorida eslatilganidek, tabiat, ekologiya kabi sharoitlarga nisbatan aytilgan hududlardagi arxeologik madaniyat ma‘lum darajada bir-birlaridan farq qilishi mumkin. Bu jarayon esa har bir mintaqa madaniy evolyusiyasining o‘ziga xos yo‘lini belgilaydi. Neandertal odamining lokal variantlari ham bo‗lib, Yevropa neandertallari bilan Afrika va Osiyo neandertallari o‗rtasida ancha katta farq bo‗lganligini ko‗rsatuvchi belgilar mavjud. Afrika tiplari o‗ziga xos morfologik belgilari bilan, ya‘ni miya hajmining kichikligi va bosh chanog‗ining juda oddiyligi bilan ajralib turadi. O‗ylash mumkinki, bu erda biz neandertallarning lokal varianti bilan emas, balki aynan stadial – juda katta evolyutsiya davridagi farq bilan to‗qnash kelganga o‗xshaymiz. Afrika neandertallari bosh chanog‗ining oddiyligi aslida ularning nisbatan qadimiyroq ekanligidan dalolat beruvchi belgidir. Afrika neandertallari topilgan qatlamlarning geologik yoshi Yevropa neandertallari topilgan qatlamlarga qaraganda qadimgi ekanligi fanda isbotlangan. Shunday qilib, har ikki shakl o‗rtasidagi farq janubiy yo‗nalishdagi rivojlanishning o‗ziga xos tomonlari bilan bog‗liqdir. Osiyo neandertallari morfologik jihatdan juda ham turli-tumandir. Ularning ichida juda ham oddiylari bilan birga morfologik jihatdan ancha cho‗zilgan shakllar ham borligi aniqlangan. Lekin oddiy shakllar butun boshli primitiv belgilar kompleksidan iborat bo‗lmay, balki progressiv belgilar bilan birlashgan holda namoyon bo‗lgan. Xuddi shunday belgili skeletlar Iroqdagi SHanidar g‗oridan va Falastindagi Amude g‗oridan topilgan. Bu skeletlarda saqlangan katta miya qafasi va yuz tuzilishining bir qancha belgilari uning Yevropa topilmalari bilan yaqinligini ko‗rsatsa, yana boshqa belgilar ularning lokal variantlar ekanligini ko‗rsatadi. 112 Ayniqsa, Falastindan topilgan topilmalar fanda alohida o‗rin egallaydi. 1931–1932-yillarda Mugaret as-Sxul (arabchadan ―echki g‗ori‖) dan bir nechta o‗ziga xos morfologiyaga ega bo‗lgan skeletlar topilgan. Bu erdan boshqa neandertal odamlariga xarakterli bo‗lgan arxeologik inventarlar ham topilgan. Bu joylarning geologik ma‘lumotlari Yevropa neandertallarining geologik qatlamlari va topilmalari bilan bir davrga to‗g‗ri kelishi aniqlangan. Ammo Yevropa neandertallaridan farqli o‗laroq, Falastin odamining bosh chanoqlari va miyaning peshona qismi ancha rivojlangan edi. Falastin topilmalarida miyaning peshona qismi, bosh chanog‗ining ancha balandligi, qosh usti valigining bilinmas darajada pastligi, maksimal darajada hozirgi zamon odamining peshonasiga o‗xshashligi kuzatilgan. Bir so‗z bilan aytganda, undagi belgilar hozirgi zamon odami belgilariga yaqin edi. Bunday kompleks belgilarning hozirgi zamon odami bilan yaqinligi tufayli ayrim olimlar bu tipni kromanon odamining neandertal odam bilan aralashganligi to‗g‗risida ham fikr bildirdilar. Lekin bunday odamlarni neandertal odam deyishimizga ham morfologik, ham arxeologik belgilar yo‗l qo‗ymaydi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, bunday holatda ichki qayta qurishning boshlang‗ich jarayonini – neandertallarning morfologik tipini hozirgi zamon odami tipiga aylanish jarayonini ko‗rishimiz mumkin. Bu jarayon hali neandertal odamining qoshosti valigi saqlanib turgan paytiga to‗g‗ri keladi. Neandertal odami doim shundayligicha qolmadi, balki kattagina evolyutsion jarayonni boshidan kechirdi. Ko‗pchilik antropologlarning fikriga ko‗ra, Yevropa neandertallari orasida ikkita guruh farqlanadi. Bular progressiv tuzilishi va unga mos ravishda miya hajmi va holati bilan bog‗liq boshning ustki qismining (svodining) ancha balandligi, qoshosti do‗ngi, qabariq qismini ancha kichikligi, morfologik tipning progressivligi va qaysidir jihati bilan hozirgi zamon odamiga yaqinligi bilan ajralib turadi. Hozirgi zamon odami tipining konsentratsiyalashganligi jihatidan Falastin neandertallariga yaqin turar, lekin ulardan ancha orqada edi. So‗nggi guruh vakillari esa, aksincha, tuzilishining oddiyligi bilan ajralib, uning ko‗p belgilari ilk va o‗rta pleystotsen davriga oid gominidlarni eslatadi. Antropologik 113 adabiyotlarda bu guruhlar neandertallarning Eringsdorf va Shappel guruhlari deb ataladi. Har ikki guruh o‗rtasidagi farqlar insoniyat evolyutsiya jarayonida turli yo‗llardan rivojlanganligini ko‗rsatadi. Ayrim antropologlarning fikriga ko‗ra, Eringsdorf guruhi neandertallarning progressiv rivojlangan guruhlari hisoblanadi va bu tip hamda hozirgi zamon odamining rivojlanishiga asos bo‗lgan. Shappel guruhi o‗z taraqqiyotida G‗arbiy Yevropaning juda qattiq muzliklar sharoitida biroz ushlanib qolgan bo‗lishi kerak. Nima bo‗lganda ham, ular orasidagi farq har ikki guruhning o‗z evolyutsion taraqqiyot yo‗li bo‗lganligidan darak beradi. Ayrim antropologlarning fikriga ko‗ra neandertallarning Eringsdorf guruhi haqiqatdan ham oldinga qarab rivojlangan bir bo‗g‗in bo‗lishi, hozirgi zamon odamining paydo bo‗lishida faol ishtirok etgan yoki hozirgi zamon odami bo‗g‗inining boshlanishida turgan bo‗lishi mumkin. Shappel guruhi rivojlanish yo‗lida biroz vaqt to‗xtab qolgan. Bunga G‗arbiy Yevropaning o‗rta va so‗nggi pleystotsen davridagi muzliklarning sovuqlari sabab bo‗lgan bo‗lishi mumkin. Shuning uchun ham bu guruh regressga ketgan va yangi sharoitga moslashishga harakat qilgan tipning paydo bo‗lishiga, ya‘ni xuddi shunday holat jismonan juda kuchli, har qanday sharoitga ham chidaydigan, lekin juda primitiv tipning hosil bo‗lishiga olib kelgan. Bu tip hozirgi zamon odamining hosil bo‗lishiga juda ham kam miqdorda ta‘sir etdi. Aynan shunday tabiiy-iqlimiy sharoit, izolyasiya bo‗lib qolganligi tufayli bu tip vakillarining rivojlanishdan qolib ketganliklari to‗g‗risidagi fikr juda ko‗p marta takrorlanmoqda. Ammo bunday nuqtai nazar ham morfologik jihatdan, ham arxeologik jihatdan jiddiy qarshilikka uchramoqda. Arxeologik jihatdan Shappel guruhi yashagan joylardan muste davriga oid neandertallarning skeletlari topilgan. Aynan o‗sha joylardan yuksak rivojlangan tosh industriyasini topilganligi, hatto bu topilmalar ichidan yuqori paleolit davri tosh industriyasining ayrim prototiplari topilganligi ma‘lum. Bundan tashqari Shappel guruhi odamlari bilan Eringsdorf odamlari morfologik jihatdan bir-biridan keskin farq 114 qilmaydi va ular o‗zaro bog‗liq bo‗lganliklarini ko‗rsatadigan o‗tish davrining belgilari bor. Xo‗sh, gominidlar oilasining rivojlanishida neandertal odamining o‗rni qanday bo‗lgan? Shu narsa aniqki, gominidlar oilasi morfologik rivojlanishining ilk va o‗rta pleystotsen davrida shakllangan neandertallar o‗sha davrdagi boshqa gominidlardan bir qator progressiv belgilari bilan farq qiladi. Ammo adabiyotlarda bu tipning insoniyatning hozirgi zamon odamidagi antropologik o‗ziga xos tomonlarning vujudga kelishida roli katta ekanligiga qarshi g‗oyalar ham mavjud. Ularda asosan odamning neandertal tipi antropogenez jarayonidagi boshi berk ko‗cha ekanligi va u Homo sapiens – hozirgi zamon odamining rivojlanishida biron-bir iz qoldirmaganligi aytiladi. Bu nuqtai nazar tarafdorlari ko‗plab morfologik belgilar Homo primigenius dan Homo sapiens ga o‗tganligi to‗g‗risidagi ma‘lumotlarga tayanadilar. Shu bilan birga, arxeologik ma‘lumotlarning ko‗rsatishicha, yuqori paleolit davri madaniyatlari aynan neandertal odamining madaniyatlaridan kelib chiqqanligi aniqlangan. Xuddi shu ma‘lumotlardan kelib chiqib chexiyalik antropolog Alesh Xrdlichko birinchi bo‗lib hozirgi zamon odamining kelib chiqishida neandertal odami bosqichining o‗rni katta ekanligi to‗g‗risidagi nazariyani ilgari surgan. Bu nazariya bo‗yicha, neandertal odami hozirgi odamning avlodi bo‗ladi, hozirgi zamon odamining morfologik tipi ham neandertal tipining qayta qurilishi natijasida paydo bo‗lgan. Neandertal odami bosqichini tushunishda 1938-yilda A.P.Okladnikov tomonidan Surxondaryodagi Teshiktosh g‗oridan 9 yoshli bolaning suyaklari topilgunga qadar olimlardagi tasavvur mutlaqo boshqacha edi. Ularda ―O‗rta va Markaziy Osiyo hududlarida hozirgi zamon odamining kelib chiqishini neandertal odamining kelib chiqishiga umuman aloqasi bo‗lmagan‖ degan nuqtai nazar hukmron edi. G‗arbiy Yevropa olimlari o‗rtasida hozirgi zamon odamining antropologik tipi juda qadimgi ekanligi va neandertal odamiga uning mutlaqo aloqasi yo‗q ekanligi to‗g‗risida, presapiensa 5 degan nazariyani ilgari surdilar. Bu nazariya bo‗yicha o‗rta yoki so‗nggi pleystotsenning 5 Presapiensa – hozirgi zamon odami, yoki ―ongli odam‖dan ilgarigi odam. 115 ikkinchi yarmida neandertallar bilan birgalikda boshqacharoq morfologik tipga ega bo‗lgan odamlar yashashgan. Bu odamlarda neandertal odamlarining basharalari bo‗lmagan. Aynan shu odamlar hozirgi zamon odamining asosi bo‗lgan. Presapiens nazariyasiga Angliyadagi Svanskombadan va Fransiyadagi Fonteshevadan topilgan bosh suyaklarining qoldiqlari asos qilib olingan. Bu topilmalar ham o‗rta pleystotsen bilan davrlanadi, ammo ularda neandertal odamining morfologik belgilari sezilmagan. Lekin bu har ikki topilma juda mayda suyak parchalaridan iborat bo‗lib, ular asosida suyaklar juda oddiy tipga yoki progressiv tipga tegishli ekanligini aniqlash ancha qiyin. Masalaga nazariy tomondan yondashadigan bo‗lsak, neandertal odamining vaqt o‗tishi bilan hozirgi zamon odam tomon yaqinlashishi ko‗proq morfologik hamda umumbiologik qonuniyatlar asosida rivojlanganligidan dalolat beradi. Bu nazariya hozirgi zamon odamining kelib chiqishini juda qadimiy asosga ega ekanligini va Homo sapiens to‗rtlamchi davrning juda ko‗p davri mobaynida neandertal odamidan tashqarida paydo bo‗lgan, degan presapiens nazariyasining asosi bo‗lib xizmat qildi. Shuning uchun ham bu nazariya ijobiy qabul qilinishi mumkin emas. Paleolit davri odamlari jismoniy tipining paydo bo‗lishi va rivojlanishi tarixi bilan ular madaniyatining progressiv tomonga o‗zgarishi bir-biriga to‗liq mos kelmaydi. Odamning neandertal tipi ashel davrida shakllandi, ammo uning taraqqiyoti o‗z zamonidan kamida 200–250 ming yilga orqada qolganligi kuzatiladi. Shuning uchun ilk neandertal odam qadimgi manzilgohlarga oid qabrlardan topilgan bo‗lsa ham, ular ashel davrining tosh industriyasi bilan tanish ekanligi kuzatiladi. Ammo neandertal tipining juda uzoq vaqt davomida shundayligicha, hozirgi zamon odamidan kamida 40 ming yil orqada qolganligi kuzatiladi. Hatto ilk hozirgi zamon odamlar yasagan tosh qurollarning shakllaridan tosh industriyasi o‗z taraqqiyotida ildam oldinga qarab ketganligini ko‗rish mumkin. Yevropada bu davr muste davri nomi bilan (Fransiyadagi Le Muste deb atalgan joyning nomi bilan bog‗liq) ataldi. Tadqiqotchilar bu bosqichni insoniyat taraqqiyotidagi 116 o‗rta paleolit davriga oid mustaqil bosqich ekanligini alohida ta‘kidlashadi. Muste davrida Yevropada tosh qurollar shaklining murakkablashib borishi, oldingi davrlarda bunday tosh qurollar mutlaqo uchramasligi, tosh qurollar maydalashib, ularga ishlov berilgan qismlari murakkab bo‗lib borganligini ko‗rish mumkin. Ayniqsa, ular ichida qirg‗ichlar bilan uchi uchli qurollarning ko‗payganligi alohida ahamiyatlidir. Qirg‗ichlarning ishchi yuzasi bir tomonlama bo‗lib, bu qurollar asosan teri shilishda ishlatilgan, bu qurol ilgarigi qo‗l boltasidan ko‗ra ishlatishga qulay bo‗lgan. Neandertal odamining qilgan yana bir kashfiyoti toshga sayqal berish (retush) ni o‗rganib olganligi bo‗ldi. Bu usulda o‗tkirlanishi kerak bo‗lgan tosh yuzasi ikkinchi bir oraliq tosh bilan urib uchirilgan. Bu texnika tosh qurolini ancha sifatli qilib tayyorlashga imkon bergan. Shu davrning ixtirolaridan yana biri – bu plastinalarni suyakning yoriq qismiga terish usuli bilan yasaladigan qurol – pichoq yaratildi. Bu pichoqlar aynan neandertal odami tomonidan qilingan eng yirik ixtiro edi va u o‗z shaklini deyarli neolit davrigacha o‗zgartirmadi. Bu davrda turli qurollarning shakli va murakkablik darajasi o‗zgarishidan tashqari moddiy madaniyatning boshqa turlarida ham murakkablashish jarayonlarini ko‗ramiz. G‗orlar ilgarigiday neandertallar uchun qulay uy-joy bo‗lib xizmat qilgan. Bundan tashqari ko‗p hollarda unchalik chuqur bo‗lmagan g‗or yoki ayvonlarni makon sifatida ishlatishgan. Ochiq joylarda konstruksiyasi jihatidan ancha murakkab bo‗lgan uy-joylar qurishgan. Bunday uy-joylarning bir qanchasi Moldovaning Moldova I yodgorligidan topilgan bo‗lib, uning karkaslari mamont suyaklaridan yasalgan. Neandertallar Yevropaning quruq va issiq iqlimini qahraton sovuq iqlimi bilan almashinish jarayonlarini boshdan kechirganliklarini, ularning manzilgohlaridan topilgan sovuqsevar hayvonlar junli nosorog va mamontlarni suyaklaridan bilsa bo‗ladi. Shu narsa aniqki, neandertallarning juda oddiy qurollari bilan bu hayvonlarni ovlash uchun ovchidan juda epchillikni, ko‗pchilik bo‗lib ov qilishni talab qilgan. Ular yakka holda ov qilish umuman mumkin emasligini yaxshi bilishgan. Faqat epchillik 117 va baquvvatlikdan tashqari chidamlilik, sabr-toqat zarurligini bilishgan. Bundan tashqari hayvonlarning odatlarini bilmay turib ov qilishning iloji bo‗lmagan. Shuning uchun bunday hayvonlarni ovlash uchun faqat haydab biron-bir jarlikka qulatishdan tashqari maxsus yashirin ov chuqurlarini ham qaziganlar. Ovning boshqa turlari to‗g‗risida biz biron bir fikr ayta olmaymiz, chunki bu davrni chuqur o‗rganish uchun etnografik parallellar ham, aniq ma‘lumotlar ham yo‗q. Shuning uchun bu davr hayoti to‗g‗risida faqat taxmin qilish mumkin, xolos. Neandertal odami uchun ovning jarga yoki qazilgan chuqurga yiqitish usulini bilishdan tashqari hayvonni juda uzoq masofalarga olib ketish uchun juda kuchli iroda, rivojlangan muskullar va jismoniy kuch kerak edi. Bu narsa ko‗p ming yilliklar davomida tabiiy tanlanish yo‗li bilan yashab, og‗ir yuklarni ko‗tarishga majbur bo‗lgan neandertallarning jismonan baquvvatligini ko‗rsatadigan belgilar hisoblanadi. Yuqoridagilarning hammasi muste davri neandertallarining tabiiy sharoitga moslashish – adaptatsiya jarayonlarini boshdan kechirganliklarini ko‗rsatadi. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan dalillar muste davrining umumiy manzarasini namoyon etadi. Eng avvalo Yevropada alohida yodgorliklarning lokal, o‗ziga xosligi ko‗zga tashlanmoqda, lekin ular aniq farqlanuvchi alohida guruhlarga, jamoalarga bo‗linmaydi. Boshqacha qilib aytganda, agar yodgorliklar yonma-yon bo‗lsa, ular orasidagi farq sezilarli bo‗ladi. Ammo aksincha, yodgorliklar orasidagi masofa yuzlab kilometrlarni tashkil qilsa, ularning o‗xshash tomonlari yaxshi seziladi. Shuning uchun qadimshunoslar arxeologik madaniyatlarni ajratishda tosh inventarlarning o‗xshash komplekslari o‗rtasidagi lokal munosabatlarni juda tor doirada ekanligini aniqladilar. Natijalar asosida olimlar bu davrda ma‘lum qoida-qonunlarga bo‗ysungan jamoalar yashamagan, degan xulosaga kelganlar. Olingan bu ma‘lumotlar bilan muste davri o‗rganilib, xulosa chiqarishga biroz erta bo‗lishi mumkin, chunki bu davrda har qaysi jamoa alohida komplekslarga ega bo‗lgan bo‗lishi ehtimoldan xoli emas. Har holda barcha arxeologlar Yevropa va Osiyo 118 yodgorliklarining moddiy madaniyati orasidagi farq juda kattaligini e‘tirof etishadi. Afrika yodgorliklari haqida fikr yuritadigan bo‗lsak, u erda Yevropadagi arxeologik yodgorliklarga mutlaqo o‗xshamaydigan topilmalar uchraydi. Shu bilan birga, Afrikada muste davriga oid Yevropa yodgorliklaridagi tosh qurollari yuqori paleolit davrida ham ishlab chiqarilgan. O‗rta Osiyo va Old Osiyo hududlarining muste davri yodgorliklarida Yevropa hududlaridan farq qilmaydigan darajada tosh qurollari yasalgan, ammo bu tosh qurollarining shakli barqaror darajada emasligi, o‗zgarib turganligini ko‗rish mumkin. Sibirda yashagan muste davri qabilalari ham tosh qurollarini ishlab chiqarishgan, ammo ular orasida katta shakldagi qurollar ham uchraydi. Bu qadimgi tosh qurollarini ishlab chiqarishda an‘anaviy uslublar qo‗llanilganligini ko‗rsatadi. Bunday fikrlarni Markaziy Osiyo hududlari haqida ham aytsa bo‗ladi. Bu erda ham quyi yoki o‗rta paleolit davriga xos an‘anaviy uslubda ishlangan tosh qurollarini keyingi davr qatlamlarida uchrashi kuzatiladi. Jumladan, Sharqiy Osiyo yodgorliklarining o‗rta paleolit davriga oid qatlamlarda yuqori paleolit davri industriyasi belgilarini ko‗rish mumkin. Yuqori paleolit davrining tosh industriyasi vujudga kelgan hududlarda atroflari o‗ralgan yirik inshootlar paydo bo‗lgani va keyinchalik ular o‗ziga xos usulda taraqqiy etganligini kuzatiladi. Bu narsa keyingi taraqqiyot davrida lokal variantlarning paydo bo‗lishiga olib keldi. Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|