Tarixiy antropologiya
Hozirgi zamon odamining kelib chiqishi to„g„risidagi ilmiy
Download 1.38 Mb. Pdf ko'rish
|
antrapologiya
|
1. Hozirgi zamon odamining kelib chiqishi to„g„risidagi ilmiy
nazariyalar. Zamonaviy odamning ilk vatanini qidirish masalasi tarixning qiziqarli kashfiyotlarga boy antropologik topilmalarning 120 solnomasi bo‘lib qoldi. Tabiatshunoslarning e‘tiborini avvalo, Osiyo qit‘asi, jumladan, Janubiy-Sharqiy Osiyo o‘ziga tortgan va bu yerdan Dyubua keyinchalik xomo erektus deb nomlangan dastlabki gominid qoldig‘ini topgan (Homo erectus-tik yuruvchi odam). So‘ngra 1920– 1930-yillarda Markaziy Osiyo Shimoliy Xitoydagi Chjoukoutyan g‘oridan bundan 460–230 ming yillar avval yashagan 44 ta odam skeletining qoldiqlari topildi. Sinantroplar deb nom olgan ushbu odamlarni bir vaqtlar odamning shajarasidagi eng qadimgi bo‘g‘in, deb hisoblaganlar. Ammo asta-sekin «insoniyat beshigi» roli Afrikaga ko‘chdi. 1925 yilda Kalaxari cho‘lidan avstralopitek deb nomlangan qazilma gominidning qoldiqlari, keyingi o‘tgan 80 yil davomida ushbu qita‘ning janubi va sharqidan yuzlab bunday qoldiqlar topildi va ularning yoshi 1,5 mln.dan 7 mln. yilgacha belgilandi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, arxeologlarning ixtiyoridagi asosiy manba — bu toshdan ishlangan mehnat qurollari hisoblanadi. Ular orqali toshga ishlov berish usullari qanday takomillashganini va odamni intellektual qobiliyatlarining qanday rivojlanganligini kuzatish mumkin. Meridional yo‘nalishda O‘lik dengizi botig‘idan Qizil dengiz orqali va so‘ngra Efiopiya, Keniya va Tanzaniya hududlaridan ko‘plab olduvoy tipidagi (chopperlar, choppinglar, qo‘pol retushlangan uchirindilar va h.k.lar) tosh buyumlarga ega eng qadimgi makonlar topilgan. Shuningdek Kada Gona daryosi havzasidadagi 2,6 mln yillar bilan sanalanadigan tufning ostidan 3 mingdan ziyod primitiv tosh qurollar topilgan bo‘lib, ular dastlabki Homo vakili — bilag‘on odam - Homo habilis lar tomonidan ishlangan. Odamzotning yoshi keskin oshdi: ma‘lum bo‘lishicha, 6–7 mln. yillar muqaddam umumiy evolyutsion daraxtdan avstralopiteklar ajralib chiqqan va avstralopiteklar yangi ―aqlli‖ taraqqiyot yo‘liga asos soldilar. Bundan tashqari, zamonaviy anatomik tipdagi — aqlli odam Homo sapiens ham bundan taxminan 200–150 ming yillar avval Afrikada paydo bo‘ldi. Shunday qilib, 1990-yillarga kelib odamning «afrikadan» kelib chiqish nazariyasi turli populyasiyalarni genetik tadqiqotlari bilan 121 ham mustahkamlandi va umum qabul qilindi. Agar Homo sapiens dastlab faqat Afrikada paydo bo‘lgan bo‘lsa, u holda qanday qilib boshqa qita‘larni egalladi? Bundan 1,8–2,0 mln. yillar muqaddam zamonaviy odamning uzoq o‘tmishdoshi— tik yuruvchi odam Homo erectus yoki unga yaqin bo‘lgan Homo ergaster dastlab Afrikadan tashqariga chiqdi va Yevrosiyoni egallay boshladi (so‘nggi ma‘lumotlarga ko‘ra, Dmanissi odami – xomo jeorjikus - xomo xabilis bo‘lgan: M.A. de Lyumley.). Bu qadimgi migrasiyalarning birinchi to‘lqini edi. Shunday qilib, Buyuk ko‘chishni — bir necha yuz ming yillar uzoq va sekin davom etgan jarayonni qazilma odamlar va arxaik tosh industriyalar orqali kuzatish imkoni mavjud. Birinchi migrasion oqimda ikkita asosiy — shimolga va sharqqa bo‘lgan yo‘nalishlarni qayd qilish mumkin. Birinchi yo‘nalish Yaqin Sharq va Eron tog‘lari orqali Kavkazga (va, ehtimol, Kichik Osiyoga) va so‘ngra Yevropaga yo‘nalgan. Bunga dalil sifatida — Dmanissidagi (Sharqiy Gruziya, 1,810 ming yil) va Atapurkadagi (Ispaniya: 1,7–1,6 va. 1,2–1,1 mln yil) eng qadimgi paleolit davri topiilmajoylari materialarini keltirish mumkin. Ibtidoiy odamning ko‘plab izlari Qozog‘iston va O‘rta Osiyodan ham topilgan. Xususan, Kaspiyning qurg‘oqchil Sharqiy sohillaridan o‘n minglab primitiv tosh qurollar topilgan: faqat Mugodjari tog‘laridan 1 m 2 joydan o‘nlab qadimgi qo‘l cho‘qmorlarini — bifaslarni yig‘ib olish mumkin. Sharqiy yo‘nalishda odamning ilk izlari — 1,65–1,35 mln yillar bilan sanalangan galkali qurollar — Janubiy Arabistondagi g‘orlardan topilgan. So‘ngra sharqqa qarab eng qadimgi odamlar ikki yo‘nalishda harakat qilganlar: shimoliy yo‘nalish O‘rta Osiyoga, janubiy yo‘nalish Sharqiy va hozirgi Pokiston va Hindiston hududlari orqali o‘tgan. Pokistondagi kvarsit qurollarga ega (1,9 mln yil) va Xitoydagi (1,8–1,5 mln yil) topilmajoylarning sanasi, shuningdek Indoneziyadagi antropologik topilmalarga (1,8–1,6 mln yil) ko‘ra, aytish mumkinki, ilk gominidlar Janubiy, Janubiy-Sharqiy va Sharqiy Osiyoni 1,5 mln yillar muqaddam zabt etganlar. Markaziy va Shimoliy Osiyo chegarasidagi 122 Janubiy Sibir hududida, Oltoyda ilk paleolit davriga oid Karama makoni ochilgan va uning yotqiziqlaridan arxaik qayroqtosh industriyali 4 ta qatlam ajratilgan. Ushbu qatlamlarning sanasi 800–600 ming yillar bilan belgilanadi. Birinchi to‘lqin migrantlar tomonidan qoldirilgan Yerosiyoning barcha eng qadimgi makonlaridan eng qadimgi olduvoy tosh industriyasi uchun xarakterli bo‘lgan qayroqtoshdan yasalgan qurollar topilgan. Taxminan shu vaqtning o‘zida yoki biroz kechroq Afrikadan Yevrosiyoga boshqa bir ilk gominidlarning — kichik hajmli tosh buyumlar ko‘pchilikni tashkil qiladigan mikrolitli industriya egalari migrasiya qildi va ular ham amalda yuqorida ta‘kidlangan yo‘nalishlar orqali harakatlandi. Ushbu ikkala eng qadimgi toshga ishlov berish texnologiyalari an‘analari ibtidoiy odamzotning qurollar ishlab chiqarishini shakllanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. Afrikadan Yaqin Sharqqa ikkinchi global migrasiya to‘lqini bundan 1,5 mln yillar avval bo‘lib o‘tdi. Yangi migrantlar kim edi? Aftidan, ular Homo heidelbergensist (geydelberg odami) — o‘zida ham neandertal va ham sapiyens xususiyatlarni jamlagan odamning yangi turi bo‘lgan. Ushbu «yangi afrikaliklar» ni ancha takomillashgan toshga ishlov berish texnologiyalar, ya‘ni levallua chaqmoqlash texnikasi va bifasial ishlov berish usullarga ega ashelga xos industriyalari bilan farqlash mumkin. Ushbu migrasion to‘lqin Sharqqa harakatlanib, birinchi to‘lqin gominidlari avlodlari bilan to‘qnash kelganlar va bu holat ikki industrial an‘analarning — galkali va so‘nggi ashel an‘analarining aralashuviga olib keldi. Afrikadan migrasiya qilgan ikkinchi eng qadimgi to‘lqin Osiyoning g‘arbiy mintaqalari orqali sharqqa harakat qilgan. Ular ikkita yo‘l orqali yo‘nalganliklari taxmin qilinadi: ulardan biri Himolay tog‘larining janubrog‘idan va Tibet tog‘laridan Hindiston orqali Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyoga, ikkinchisi — Old Osiyo tog‘laridan Markaziy va Shimoliy Osiyoga qarab yo‘nalgan. Bundan 600 ming yillar muqaddam ushbu afrikaliklar Yevropagacha yetib bordilar va natijada neandertallar — zamonaviy odamga yaqin tip shakllandi. Taxminan 450–350 ming yillar muqaddam 123 ushbu ashel an‘anasi sohiblari Yevrosiyoning sharqiga, Hindiston va Markaziy Mo‘g‘ilistonga yetib bordilar. Biroq Osiyoning sharqiy va janubiy-sharqiy mintaqalariga yetib bormadilar. Afrikadan uchinchi chiqish anatomik zamonaviy odam turi bilan bog‘liq va ular bundan 200–150 ming yillar muqaddam Afrika evolyutsion maydonida paydo bo‘ldilar. Taxmin qilinishicha, 80–60 ming yillar muqaddam so‘nggi paleolit davriga xos madaniy an‘analar sohiblari bo‘lgan Homo sapiens boshqa qit‘alarni: dastavval Yevrosiyo va Avstraliyaning sharqiy qismlarini, so‘ngra — Markaziy Osiyo va Yevropani egallay boshlagan. Shu joyda biz tariximizning eng dramatik va munozarali qismiga duch kelamiz. Genetik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bugungi odamlar butunlay bitta turdan - Homo sapiensdan tarkib topgan. Yevrosiyo hududlarida yuz minglab yillardan beri yashab kelayotgan Afrikadan chiqqan birinchi va ikkinchi to‘lqinning eng qadimgi odamlar populyasiyalari avlodlariga nima bo‘ldi? Ular bizning turimiz evolyutsiyasi tarixida iz qoldirdimi, agar qoldirgan bo‘lsa, ularning zamonaviy odamzod shakllanishiga qo‘shgan hissalari qanday? Bu savolga tadqiqotchilarning javoblarini ikkita turlicha guruhga —monosentristlar va polisentristlarga ajratish mumkin. O‘tgan asrning oxirlarida Homo sapiens ning paydo bo‘lishi masalasida monosentrik nazariya, ya‘ni zamonaviy odamning ―afrikadan chiqqanligi‖ va uning vatani Afrika ekanligi va shu yerdan butun dunyoga tarqalganligi haqidagi qarashlar to‘liq ustunlik qildi. Zamonaviy odamlarda genetik o‘zgaruvchanlikni o‘rganish natijalariga asoslangan tadqiqotchilarning hisoblashicha, 80–60 ming yillar muqaddam Afrikada demografik portlash sodir bo‘lgan va aholi sonining ortishi hamda oziq ovqat zaxiralarining yetishmasligi Yevrosiyoga migrasiyaning navbatdagi to‘lqinini boshlab berdi. Evolyusion jihatdan nisbatan mukammalroq bo‘lgan tur bilan raqobatga dosh bera olmagan boshqa zamondosh turlar, masalan neandertallar bundan 30-25 ming yillar avval evolyutsion zanjirdan tushib qoldilar. Monosentristlarning ushbu jarayonning borishiga nisbatan qarashlari turlicha. Ulardan birlari, yangi odamlar populyasiyalari 124 aborigen aholini qirib yoki noqulay mintaqalarga siqib chiqardi va bu joylarda neandertallarda o‘lim, ayniqsa, bolalar o‘limi kuchaydi va tug‘ilish kamaydi, deb hisoblasalar, boshqalari, uzoq vaqt yonma-yon yashaganlari tufayli ayrim hollarda (Pireneyaning janubida) zamonaviy odamlar va neandertallar madaniyatlarining diffuziyasi, ba‘zan esa gibridizasiya sodir bo‘lgan, degan fikrni ilgari suradilar. Nihoyat, uchinchi nuqtai-nazarga ko‘ra, zamonaviy odamlar va neandertallar o‘rtasida akkulturasiya va assimilyasiya jarayonlari sodir bo‘lgan va aborigen aholi genetik jihatdan so‘rilib ketib, yo‘q bo‘lib ketgan. Ishonchli arxeologik va antropologik dalillarsiz ushbu xulosalarning barchasini to‘liq qabul qilish qiyin. Garchi, agar aholining tez ko‘payishi haqidagi munozarali fikrni qabul qilsak ham, baribir nima uchun ushbu migrasion oqim dastavval qo‘shni hududlarga emas, balki to Avstraliyagacha bo‘lgan uzoq sharqqa yo‘l olganligi tushunarsiz bo‘lib qoladi. Aytish joizki, bu yo‘lda aqlli odam 10 ming km dan ko‘proq masofani bosib o‘tishi lozim edi, biroq bu oraliqda arxeologik ma‘lumotlar hanuz topilmagan. Bundan tashqari, arxeologik ma‘lumotlarga ko‘ra, Janubiy, Janubiy-Sharqiy va Sharqiy Osiyo mahalliy industriyalari qiyofasida bundan 80-30 ming yillar oralig‘ida hyech qanday o‘zgarishlar yuz bermagan. Kelgindilar bilan aborigen aholi aralashganda bunday o‘zgarishlar bo‘lishi muqarrar edi. Bunday «yo‘l» dalil isbotlarning yo‘qligi xomo sapiyensning Afrikadan dengiz sohillari bo‘ylab yo‘nalganligi va ular qoldirgan paleolit davriga oid izlar hozirda suv ostida qolganligi haqidagi qarashlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Biroq voqyealar shu tarzda rivojlangan bo‘lsa, Janubiy-Sharqiy Osiyo orollarida yangi afrikaliklarning (xomo sapiyensning) tosh industriyalari o‘zgarmagan holatda paydo bo‘lishi kerak edi, ammo 60-30 ming yillar bilan sanalanadigan arxeologik materiallar buni tasdiqlamaydi. Monosentrik faraz hozirgacha boshqa ko‘plab savollarga qoniqarli javob bermadi. Xususan, nega zamonaviy jismoniy tipdagi odam 150 ming yil avval paydo bo‘lgan bo‘lsa, an‘anaviy ravishda so‘nggi paleolit davri bilan bog‘lanadigan madaniyat 100 ming yilga kechikib paydo bo‘ldi? Nima uchun Yevrosiyoning bir-biridan uzoq hududlarida deyarli 125 bir vaqtda paydo bo‘lgan ushbu madaniyat unchalik gomogen emas, agar uning sohiblari yagona tur bo‘lganda madaniyatlar bir xilda bo‘lishi kerak emasmidi? Odam tarixidagi «oq dog‘lar»ni polisentrik konsepsiya tushuntirishga harakat qiladi. Ushbu odamning mintaqalararo evolyutsiyasi haqidagi gipotezaga ko‘ra, Homo sapiens ning shakllanishi Afrikada ham, o‘z vaqtida Homo erectus lar tomonidan o‘zlashtirilgan Yevrosiyoning keng hududlarida bir xilda sodir bo‘lgan. Polisentristlarning fikriga ko‘ra, aynan har bir mintaqada qadimgi aholining uzluksiz rivojlanishi Afrikada, Yevropada, Sharqiy Osiyo va Avstraliyada so‘nggi paleolitning ilk bosqichlariga oid madaniyatlarning sezilarli darajadagi tafovutlarga egaligini ko‘rsatadi. Garchi zamonaviy biologiya nuqtai-nazaridan ham turli va geografik jihatdan olis hududlarda bitta yagona turning shakllanishi ehtimoli kam, bu joylarda ibtidoiy odamning taraqqiy topgan moddiy va ma‘naviy madaniyatga ega zamonaviy odamning mustaqil va parallel evolyutsiyasi jarayonlari sodir bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Quyida biz ushbu tezisni isbotlovchi, Yevrosiyoda ibtidoiy odam evolyutsiyasi bilan bog‘liq arxeologik, antropologik va genetik ma‘lumotlarni keltiramiz. Ko‘p sonli arxeologik topilmalarga ko‘ra, Sharqiy va Janubiy- Sharqiy Osiyoda 1,5 mln yillar avvalgi tosh industriyalarning rivojlanishi Afrika va Yevrosiyoning boshqa qismlaridagiga qaraganda tubdan boshqacha yo‘nalishda kechgan. Qizig‘i shundaki, xitoy-malay hududida tosh qurollar yasash texnologiyasi million yillar davomida sezilarli o‘zgarishlarsiz hukm surgan. Bundan tashqari, ushbu tosh industriya 80-30 ming yilliklar oralig‘ida, bu yerda zamonaviy anatomik turdagi odamlar paydo bo‘lishi kerak bo‘lgan davrda hyech qanday keskin innovasiyalar — toshga ishlov berishda na yangi texnologiyalar va na yangi tosh qurollar tiplari paydo bo‘lmagan. Antropologik ma‘lumotlarga kelsak, xomo yerektusning ko‘proq mashhur skelet qoldiqlari Xitoy va Indoneziyadan topilgan. Orasidagi tafovutlarga qaramasdan ular yetarlicha bir xildagi guruhni tashkil qiladi. Xitoyning Yunsyan uyezdi hududidan topilgan xomo yerektusni 126 miyasining hajmi (1152–1123 sm 3 ) alohida qiziqish uyg‘otadi. Bundan 1 mln yillar muqaddam yashagan ushbu qadimgi odamlar morfologiyasi va madaniyatining anchayin ilgarilab ketganligini ularning yonidan topilgan tosh qurollar ham tasdiqlaydi. Osiyo xomo yerektusining navbatdagi evolyutsion bo‘g‘ini Shimoliy Xitoydagi Chjoukoutyan g‘oridan topilgan. Ushbu gominid Yava pitekantroplariga o‘xshash bo‘lib, Homo turiga Homo erectus Download 1.38 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|