Tarixiy geografiya
Download 333.64 Kb. Pdf ko'rish
|
|
3 reja O’zbekistonda tarixiy geografiyaga doir tadqiqotlar bilan SH.Komoliddinov, O.Bo’rievlar shug’ullangan. SH.Kamoliddinov Janubiy So’g’d, Toxoristonning tarixiy geografiyasiga bag’ishlangan asari bo’lib, u 9, 13 asrlardagi arab tilidagi manbalar orqali ochib berilgan. O.Bo’rievning “Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo” nomli asarida Markaziy Osiyoning 14-15 asrlardagi ma’muriy-xududiy bo’linishi, tabiati, xo’jaligi, halqaro aloqalar geografiyasi va toponimikasi haqida so’z yuritiladi. O’.Mavlonovning “Markaziy Osiyoning qadimgi yo’llari” (2008), A.Xo’jaevning “Buyuk ipak yo’li” (2007) asrlari ham muxim ahamiyat kasb etdi. O’rta Osiyolik buyuk allomalarning asarlari orqali tarixiy geografiyani o’rganishda muxim ahamiyatga ega. Xorazmiyning Ma’mun akademiyasida yaratgan “Dunyo kartalari” atlasi muxim ahamiyat kasb etadi. U “Ma’mun dunyo kartasi” deb ham yuritilgan. U 840 yillarda tugallangan. Xorazmiyning shu atlas asosida “Sirat al-arz” (Erning ko’rinishi, surati ma’nosida) kitobi yozilgan. Uning faqat betlari olingan bir nusxasi topilgan. U Qohiradan 1878 yilda topilgan. Keyinchalik Strasburg kutubxonasiga o’tgan. Unda jami 537 ta eng muxim joyning nomi, g’arbdan sharqqa qarab ketma ketlikda berilgan. Tog’larning 203 nomi berilgan. Unda dengizlar, tog’lar va daryolar ham to’liq berilgan. Jayxoniy geogarf bo’lib, X asrda Buxorada yashagan. U 914 yildan 942 yilgacha Somoniylardan Nasr Ibn Ahmad davrida vazir lavozimida ishlagan. “Masofalar va mamlakatlar tarixi” (Kitob al-masolik va mamolik) asari 7 jildan iborat bo’lgan.Unda ko’pgina mamlaatlarning geografik ma’lumotlari bilan birga urf odatlariga oid ma’lumotlar ham talaygina. Narshaxiy X asrning birinchi yarmida yashagan tarixchi olim. Uning Taxqiqi al viloyat kitobi bor. Buning Buxoro tarixi yoki Narshaxiy tarixi deb nomlashadi. Unda asosan tarix- urushlar, xukmdorlar haqida bayon etilagn bo’lsada, Buxoroning shaxarlari, qishloqlari, aholisi haqida ham ma’lumotlar bor. “Xudud al-olam” asarida O’rta Osiyo va Afg’onistonga oid geografik, etnografik, iqtisodiy ma’lumotlar to’plangan. Beruniy uning 150 yaqin asari bor. Uning Asari boqia (Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar asarida) turli xalqlarning kaledarlari, bayramlari, tarixiy ma’lumotalr, qabilalr va joylarning nomlari berilgan. Yevropaliklar bu asarni Xronologiya deb ataydilar. Beruniyning geogrfiya va geodeziyaga oid 12 ta asari bo’lgan. Beruniyning mashhur Hindiston asari 1020-1030 yillarda yozilgan.Uning gegrafiyani o’rganish uchun ham ahamiyati katta. Unda yer to’g’risida, quruqlik chegarasi, suvning ko’tarilishi va qaytishi, meridian, Hindistonning tabiiy geografiyasi haqida ma’lumotlar berilgan. Maxmud Qoshqariyning Devoni lug’atit turk asarida qimmatli tarixiy geografik va va toponimik manba hisoblanadi. Unda geografiyaga oid quyidagi ma’lumotlar bor: 12
1.
Tabiiy geografik atamalar va ularning izohi. 2.
asarga ilova qilingan dunyo xaritasi 3.
O’rta Osiyoda yashaydigan ayrim qabilalarning joylashishi haqida bu aholi geograifyasiga doir. 4.
Joy nomlari va ularning izohi. 5.
astronomik ma’lumotlar, kalendar tizimi-muchallar va ularning tarixi.
Yoqut Xamafiyning Mujam al-buldon (Mamlakatlar lug’ati) 10 jilddan iborat va Mijam al udoba (Adiblar lug’ati) 10 jilddan iborat bo’lgan. U dunyoning geografik va toponomik lug’atidan iborat. Asarda mamlakat, tog’, shaxar haqida ma’lumot bersa, shu joyda kimlar yashagan, ularning yodgorliklari, ob-havo sharoitlari to’g’risida ma’lumotlar ham bor. Hofizi Abro’ – Amir Temur saroiyda tarixchi bo’lib ishlagan. U 1414 yilda U Xirot hokimi SHohruhga geograifyaga oid kitob taqdim etgan. U Kitob ad-masolik va ad mamolik (yo’llar va mamlakatlar kitobi) uni Iqlimlar sirati ham deb atashadi. Unda geograifk tasvir va suratlar-xaritalar muhim ahamiyat kasb etadi. Boburning “Boburnoma” asarida Farg’ona, Toshkent, Samarqand, Hirot, CHag’oniyon, Qobul, Xuroson, Hindiston haqida ma’lumotlar berilgan.
5 ilova
Aqliy xujum uchun savol 1. SHarqda tarixiy geografiyaning shakllanishining o’ziga xosligi nimadan iborat? 6 ilova
1.
Tarixiy geografiyaning shakllanishi jarayonini tushuntiring? 2.
Rossiyada tarixiy geografiyaning taraqqiyotini tushuntirib bering? 3. Tarixiy geografiyaning Sharqda qanday tadqiq etilgan?
13
1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli Mashg`ulot vaqti-2 soat Talabalar soni: 40-50 gacha Mashg`ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza Ma’ruza rejasi 1.
O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tarixiy geografiyasining asosiy jihatlari va xususiyatlari. 2.
geografiyasi 3.
O’rta Osiyoda bronza davri manzilgohlari tarixiy geografiyasi O`quv mashg`ulotining maqsadi Markaziy Osiyoning qadimgi davr tarixiy geografiyasi
bo`yicha umumiy tushuncha berish. Pedagogik vazifalar:
O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tarixiy
geografiyasining asosiy
jihatlari va xususiyatlari.
O’rta Osiyoda
eneolit davri
manzilgohlari tarixiy geografiyasi
O’rta Osiyoda bronza davri manzilgohlari tarixiy geografiyasi to`g`risida ma’lumot berish;.
O`quv faoliyati natijalari:
O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tarixiy geografiyasining asosiy jihatlari va xususiyatlari.
O’rta Osiyoda eneolit davri manzilgohlari tarixiy geografiyasi
tarixiy geografiyasi to`g`risida ma’lumotga ega bo`ladilar:
Ko`rgazmali ma’ruza, suhbat, aqliy xujum Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy Ta’lim berish vositalari O`quv qo`llanma, proektor, qo`shimcha adabiyotlar
O`TV bilan ishlashga moslashtirilgan auditoriya
Og`zaki nazorat: savol-javob 1.2. “
Markaziy Osiyoning qadimgi davr tarixiy geografiyasi ” ma’ruza mashg`ulotining texnologik xaritasi
Mаrkаziy Оsiyoning qаdimgi dаvr tаriхiy gеоgrаfiyasi МАЪРУЗА МАШҒУЛОТЛАРИНИНГ ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯСИ
14
1. Mavzuga kirish (15 daqiqa) 1.1. Mashg`ulot mavzusi, rejasi uning maqsadi va o`quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. (1ilova) 1.2. .Foydalaniladigan o`quv adabiyotlari bilan tanishtiradi. (2 ilova) 1.2. Talabalar o`quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (3-ilova). Tinglaydilar.
Tinglaydilar Tinglaydilar
Asosiy bosqich (55
daqiqa) 2.1. Rower Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo`yicha asosiy nazariy jihatlarini tushuntirib beradi (4-ilova) 2.2.O`tilgan mavzuni mustahkamlash uchun aqliy xujum ped texnologiyasi o`tkaziladi. (5 ilova) 2.3. Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash tayanch tushunchalar izohlaandi. (6- ilova)
Tinglaydilar, yozadilar.
Talabalar topshiriqlar bo`yicha ishlaydilar
Talabalar berilgan savollarga javob beradilar. 3. YAkuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzu bo`yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, 3.2 Mavzu yuzasidan yakunlovchi xulosa qiladi. 3.3. O`tilgan mavzuni mustahkamlab, berilgan adabiyotlar bilan tanishib kelish topshiriladi. Savollar beradilar. Tinglaydilar. Vazifani yozib oladilar.
Markaziy Osiyoning qadimgi davr tarixiy geografiyasi
1.
O’rta Osiyo hududida ibtidoiy jamoa tarixiy geografiyasining asosiy jihatlari va xususiyatlari. 2.
O’rta Osiyoda eneolit davri manzilgohlari tarixiy geografiyasi 3.
O’rta Osiyoda bronza davri manzilgohlari tarixiy geografiyasi
O`quv mashg`ulotining maqsadi: Markaziy Osiyoning qadimgi davr tarixiy geografiyasi bo`yicha umumiy tushuncha berish.
Markaziy Osiyoning qadimgi davr tarixiy geografiyasi haqida ma’lumotga ega bo`ladilar.
1.
A.Yozberdiev. Istoki pismennoy tradicii i knijnego dela v Sredney Azii. Ashxabad, 1988.
2.
Qayumov A., Ishoqov M., Otaxo’jaev A., Sodiqov Q. Qadimgi yozma yodgorliklar. – T.: “Yozuvchi”, 2000. 15
3.
Choriev Z., SHaydullaev SH., Annaev T., O`zbekiston xududida yozuvning paydo bo`lishi va taraqqiyoti. –T., 2007 4. www.penhistory.ru/hist.htm; wikipedia.org/wiki/Istoriya_ pisьm ennosti 3 ilova Har bir ma’ruza va amaliy mashg`ulot uchun 5 dan 2 ballgacha qo`yiladi. Reyting bo`yicha natijalar bahosi: 5 ball - «a’lo» 4 ball - «yaxshi» 3 ball - «koniqarli» 2 ball - «qoniqarsiz»
Vatanimiz xududida yashagan ilk ajdodlarimizning manzilgohlari ilk paleolit davriga oid bo’lib, Farg’ona vodiysining So’x tumanidagi Seleng’ur g’oridan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonidan topib o’rganilgan. Bu borada arxeolog olimlar A.P.Okladnikov, O’.Islomov, M.R.Qosimov, VL.Alekseevlarning xizmatlari katgadir. Neondertal odamlar yashagan madaniyat makonlari Markaziy Osiyo xududinining 50 dan ortik joyida topilgan. Surxondaryo (Teshiktosh), Samarqand (Omonqo’ton, Ko’tirbuloq, Zirabuloq, Xo’jamazgil deb nomlangan buloq yoqalari), Toshkent (Obirahmat, Xo’jakent, Paltov nomli ungur va g’orlarida Ko’lbuloq yoqasi), Navoiy (Uchtut) hududlari, qo’shni Tojikiston (Qorabura, Jarqo’rg’on) va Qirg’iziston (Tossar va Georgiy do’ngligi) hududlarida mustьe davriga oid yodgorliklar juda ko’plab topilgan. Xususan, 1938 yilda Boysun g’oridan topilgan yodgorliklar alohida qimmatga egadir. Mezolit davrida Markaziy Osiyoning deyarli barcha tumanlari, Movarounnahrning qulay imkoniyatlarga ega joylarda, jumladan, Farg’ona vodiysining tog’li va tog’ oldi tumanlarida, Markaziy Farg’onada vujudga kelgan katga va kichik ko’llar bo’ylarida ko’plab manzilgohlar topilgan. Olim O’.Islomov bu hududtsa 1970-1980 yillarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib bordi va So’x yaqinida Obishir nomi bilanaholi o’rtasida ma’lum bo’lgan ungurlarda mezolit davri jamoalarining qarorgohlarini kashf etdi. Farg’onada yana 100 dan ortiq mezolit davri yodgorliklari topildi. Mezolit davriga oid boshqa guruh yodgorliklari Toshkentning Sariqamish tumanida qadimgi Bo’zsuv havzasida ham topildi. 2 reja
davri tugadi, u o’z o’rnini eneolit va keyinchalik bronza asriga bo’shatib berdi. Arxeologiyaga oid qazilma manbalarning guvoxlik berishicha, ibtidoiy odam metall olamiga dastlab misni ixtiro qilish orkali kirgan. Odamlar misdan uncha katta bo’lmagan pichoqpar, bigiz, ignalar, boltalar, uzuklar, munchoqlar, isirg’alar tayyorlaganlar. SHuning uchun metallni qo’llashning bu ilk davri Eneolit — Mis-Tosh davri deb ataddi. Bu davrda dehqonchshshk va chorvachilikda ham birmuncha malaka hosil qilingan, yashash uchun zarur bo’lgan o’simliklarni sun’iy o’stirishga o’ta boshlanganlar. Ba’zi ov qilingan hayvonlarni ko’dda boqish odat tusiga kira borgan. Sekin-asta mehnat kurollari takomillashtirilib, rudali metallar, mis, qalay, kumush, oltinni ixtiro qilganlar va ularni eritish, kuyish, ulardan foydalanish yo’llarini o’rganganlar.
Bronza, mis va qalay aralashmasidan iborat bo’lib, u misga qaraganda katta afzalliklarga ega. Ishlab chiqarishda bronzaning ishlatila boshlanishi bilan jamiyat
16
taraqkiyotida Bronza davri boshlangan. Insoniyat jamiyat taraqqiyotida xalq xo’jaligi, texnika va madaniyat sohasidagi erishilgan yutuqlar ana shu davr bilan bog’liqdir. Zarafshonning kuyi oqimidagi Zamonbobo ko’lida va Sarazmda o’tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqot natijalari yuqoridagi fikrlar haq ekanligiga guvohlik beradi. Zamonbobo ko’li atrofidagi qabrlar ochib ko’rilgan. Ularda bitgadan, ikkitadan va hatto uchtadan ko’milgan mayit qoldiqlari naqshli sopol idishlar va har xil buyumlar topilgan. Zamonbobo manzilgohidagi aholi dexqonchilik va chorvachilik bilan ham shug’ullangan. Bunday madaniyat yodgorliklari O’zbekistonning Surxondaryo (Sopollitepa, Jarqo’ton), Xorazm (Tozabog’yob), Toshkent (Achiqko’l, Yangier tumani, Toshkent kanali atrofi, Burg’uluq), Namangan (Buvana mozor), Andijon (Dalvarzin tepa), Qashqadaryo (Erqo’rg’on, To’rtko’ltepa) va boshqa viloyatlarida ham ko’plab topilgan. So’nggi bronza davri yodgorliklari Farg’ona va Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan o’ralgan qishloqlar paydo bo’lganligiga guvohlik beradi. Bu Markaziy Osiyoda qadimgi shaharlarning vujudga kela boshlash jarayoni edi. 5 ilova
Aqliy xujum uchun savol 1. O’zbekiston xududi insonlar tomonidan qachondan o’zlashtirilgan?
6 ilova
CHaqmoqli - Neolit davri yodgorligi bo’lib, Ashgabatdan 40 kmlar shimoli-g’arbda joylashgan, «CHakmoqli» - deb atashining boisi, turkman cho’ponlari bu joydan chaqmoktosh terishar ekan.
17
1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli Mashg`ulot vaqti-2 soat Talabalar soni: 40-50 gacha Mashg`ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza Ma’ruza rejasi 1.
Qadimgi Xorazm, Sug’d va Baqtriyaning tarixiy geografiyasi. 2.
geografiyasi 3.
Eng qadimgi davlat tuzilmalari tarixiy geografiyasi, ularning xo’jaligi. 4. Qadimiy shaxarlarning tarixiy geografiyasi .
Markaziy Osiyodagi qadimgi davlat tuzilmalari bo`yicha umumiy tushuncha berish. Pedagogik vazifalar:
Qadimgi Xorazm, Sug’d va Baqtriyaning tarixiy geografiyasi.
O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi
Eng qadimgi davlat tuzilmalari tarixiy geografiyasi, ularning xo’jaligi.
geografiyasi to`g`risida ma’lumot berish;.
Qadimgi Xorazm, Sug’d va Baqtriyaning tarixiy geografiyasi.
Ahamoniylar hukmronligi davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi
tarixiy geografiyasi, ularning xo’jaligi.
geografiyasi to`g`risida ma’lumotga ega bo`ladilar:
Ko`rgazmali ma’ruza, suhbat, aqliy xujum Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy Ta’lim berish vositalari O`quv qo`llanma, proektor, qo`shimcha adabiyotlar
O`TV bilan ishlashga moslashtirilgan auditoriya
Og`zaki nazorat: savol-javob
Mаrkаziy Оsiyodаgi qаdimgi dаvlаt tuzilmаlаri tаriхiy gеоgrаfiyasi
18
1.2. “ Markaziy Osiyodagi qadimgi davlat tuzilmalari ” ma’ruza mashg`ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlar i va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
Mavzuga kirish (15 daqiqa) 1.1. Mashg`ulot mavzusi, rejasi uning maqsadi va o`quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. (1ilova) 1.2. .Foydalaniladigan o`quv adabiyotlari bilan tanishtiradi. (2 ilova) 1.2. Talabalar o`quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi (3-ilova). Tinglaydilar.
Tinglaydilar Tinglaydilar
Asosiy bosqich (55
daqiqa) 2.1. Rower Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzu bo`yicha asosiy nazariy jihatlarini tushuntirib beradi (4-ilova) 2.2.O`tilgan mavzuni mustahkamlash uchun aqliy xujum ped texnologiyasi o`tkaziladi. (5 ilova) 2.3. Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash tayanch tushunchalar izohlaandi. (6- ilova)
Tinglaydilar, yozadilar.
Talabalar topshiriqlar bo`yicha ishlaydilar
Talabalar berilgan savollarga javob beradilar. 3. YAkuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzu bo`yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, 3.2 Mavzu yuzasidan yakunlovchi xulosa qiladi. 3.3. O`tilgan mavzuni mustahkamlab, berilgan adabiyotlar bilan tanishib kelish topshiriladi. Savollar beradilar. Tinglaydilar. Vazifani yozib oladilar.
Markaziy Osiyodagi qadimgi davlat tuzilmalari
1.
Qadimgi Xorazm, Sug’d va Baqtriyaning tarixiy geografiyasi. 2.
Ahamoniylar hukmronligi davrida O’rta Osiyo tarixiy geografiyasi 3.
Eng qadimgi davlat tuzilmalari tarixiy geografiyasi, ularning xo’jaligi. 4.
Qadimiy shaxarlarning tarixiy geografiyasi O`quv mashg`ulotining maqsadi: Markaziy Osiyodagi qadimgi davlat tuzilmalari bo`yicha umumiy tushuncha berish.
Markaziy Osiyodagi qadimgi davlat tuzilmalari haqida ma’lumotga ega bo`ladilar.
Download 333.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|