Tarixiy qayta qurish

Umumiy faoliyatlar:
Tashkil etilgan davrdan boshlab institut ilmiy-tadqiqot ishlarining asosiy yo‘nalishlari: a) moddiy va ma’naviy madaniyat tarixini tiklash uchun qadimiy yodgorliklarni o‘rganish; b) qadimgi va antik davr madaniyat yodgorliklarini davrlashtirish; v) mintaqadagi sug’orish tarixini o’rganish; d) arxeologik yodgorliklarni tiklash va konservatsiya qilishning ilmiy metodologiyasini ishlab chiqish. Institutning amaliy vazifalari qatoriga xalq xoʻjaligi qurilishi zonalarida arxeologlarning operativ ishlari, Oʻzbekiston tarix va madaniyat yodgorliklari kodeksini tuzish kiradi.
Institut ilmiy xodimlarining sa’y-harakatlari bilan tosh davriga oid o‘nlab manzilgohlar (paleolit, mezolit va neolit), Paltau, Obi-Rahmat g‘orlari, ochiq tipdagi yerlar – Kulbuloq, Quturbuloq, Xo‘jamazgil, chaqmoqtosh sanoati ustaxonalari barpo etildi. Uchtut, Qulbuloq, Qapchig‘ayda vaucher; Mezolit joylari Kushilish, Machai g’ori, Obishir Grotto; Amudaryo va Zarafshonning quyi oqimida joylashgan yuzlab neolit ​​davri manzilgohlari oʻz kolleksiyalari bilan Oʻzbekiston xalqlarining qadimiy oʻtmishi bosqichlarini boyitib, Oʻrta Osiyo tosh davrining oʻziga xosligini, madaniyatlar oʻrtasidagi koʻprik rolini ochib beradi. Janubi-Sharqiy Osiyo va Yevropa.
Bronza davri sohasidagi tadqiqotlar tubdan yangi edi. Shimoliy va markaziy rayonlarning ilgari aniqlangan chorvachilik va dehqonchilik madaniyati – Farg‘onadagi Tozabog‘ob, Suyargan, Zamonbobi, Chust madaniyati tashqi ko‘rinishiga ko‘ra o‘ziga xos, ammo xo‘jalik va xo‘jalik tuzilishi jihatidan ularga yaqin bo‘lgan madaniyatlarni o‘rganish davom ettirildi.
Oʻzbekiston janubida birinchi marta ilm-fan uchun yangi, ancha ilgʻor, uy-joy qurilishining aniq sxemasi, rivojlangan istehkom, qurilish va rejalashtirish texnikasining oʻrnatilgan anʼanalari, ixtisoslashgan hunarmandchilikka ega qadimiy dehqonchilik madaniyati obidalari topildi. kulolchilik, metallurgiya, suyak, tosh, yogʻochni qayta ishlash, toʻquvchilik va zargarlik sanʼati.
Bronza davrining eng yirik yodgorligi Jarqutanni o’rganish natijalari shuni ko’rsatdiki, bizning oldimizda qadimgi Baqtriya sivilizatsiyasining poytaxt markazining eng qadimgi namunasi – ilk shahar madaniyatining barcha xarakterli elementlari – saroyli qal’a, yirik ijtimoiy. va diniy majmua – ma’bad, binolarning ijtimoiy farqlanishi.
Bu tadqiqotlar O‘zbekistonning ming yillik qadimiy dehqonchilik madaniyati mavjud bo‘lgan davrni chuqurlashtiribgina qolmay, balki shahar hayotining paydo bo‘lish yo‘llarini ham ochib berdi, aholi punktining xo‘jaligi, moddiy va ma’naviy madaniyatini to‘liqroq yoritish imkonini berdi. bronza davri.
Respublikaning eng qadimiy shaharlari – Samarqand, Buxoro, Toshkent, Termiz va Quva tarixini o‘rganishga maxsus tadqiqotlar bag‘ishlangan. Afrasiyob manzilgohida olib borilgan tizimli qazishmalar 2750 yildan ortiq vaqt davomida Oʻrta Osiyodagi eng yirik shaharning asosiy shakllanish davrlari, gullab-yashnashi, rivojlanish dinamikasini, uning istehkomlari, jamoat, diniy va turar-joy majmualari, XXRning moddiy madaniyatini kuzatish imkonini berdi. muhim savdo-iqtisodiy magistrallar ustida joylashgan markaz.
Buxoro, Termiz, Shahrisabz kabi yirik shahar markazlarining paydo boʻlgan davri, iqtisodiy taraqqiyoti va madaniy anʼanalari oʻrnatildi, Gʻarbiy Soʻgʻd va Toxaristonning qadimiy madaniyati, diniy majmua va buddaviy sanʼat yodgorliklari ochib berildi.
Naxshobning eng yirik shahar markazi boʻlgan Janubiy Soʻgʻdda kuchli istehkomga, katta jamoat va diniy oʻzaga ega boʻlgan Yerqoʻrgʻon aholi punkti Baqtriya va Soʻgʻd madaniyatlari tutashgan joydagi arxaik va qadimiy markazni namoyish etadi.
Toshkent viloyati bugungi kunda o‘zbek xalqi shakllanishining o‘zagiga kirgan turkiy xalqlar, til va urf-odatlar shakllanishining yetakchi markazlaridan biri sifatida namoyon bo‘lmoqda.
Farg‘onada eng qiziqarli materiallar arxeologlar tomonidan qadimiy shaharlar – Marhamat, Sho‘raboshat, Papa hamda o‘rta asrlar poytaxtlari – Axsiket, Quva va boshqalarni o‘rganish jarayonida qo‘lga kiritilgan.
Institut faoliyatining birinchi bosqichi 1980-yillarning boshidan boshlab tadqiqotni sifat jihatidan yangi asosda rivojlantirishga – tarixning eng qadimiy bosqichlarining fundamental muammolarini ishlab chiqishga o‘tishga imkon berdi. ishlab chiqarish iqtisodiyoti va urbanizatsiya jarayoni, madaniy va irrigatsiya rayonlarining shakllanishi, moddiy va badiiy madaniyatning o’ziga xosligi.
Bu yo‘nalishlardagi tadqiqotlar O‘zbekistonning qadimiy va qadimiy tarixi sohasida prinsipial yangi kashfiyotlar va fundamental umumlashmalarga olib keldi.
Birinchidan, oʻsha davrda respublika tarixining eng qadimiy bosqichlardan haqiqiy davriylashtirish ishlab chiqilgan boʻlib, bunga respublikaning barcha hududlarida keng yoʻlga qoʻyilgan tizimli kompleks arxeologik tadqiqotlar yordam berdi, bu tosh davriga oid ulkan materiallarni taqdim etdi. O‘zbekiston xalqlarining eng boy madaniy merosining haqiqiy ahamiyatini ochib berdi.Respublika tarixining eng qadimiy bosqichlari bo‘yicha eng muhim obyektiv manba sifatida.
Ikkinchidan, oʻzbek arxeologiyasini jahon fani darajasiga olib chiqdi, Oʻzbekiston xalqlarining qadimgi Sharq tizimidagi haqiqiy rolini ochib berdi, Mesopotamiya havzasi Oʻrta Osiyoning eng yirik daryolari Oks va Yaksart — Amudaryo va Sirdaryo dehqon va chorvadorlarning qadimiy madaniyati beshigi, qudratli shahar hayotining markazi, ilm-fan yutuqlari, yuksak oʻziga xos madaniyat, hunarmandchilik va savdo-sotiqning vatani boʻlgan.
Tadqiqotning yangi bosqichi turli iqtisodiy hududlarda olib borilgan ishlar edi:
a) tog’li hududlarda akademik A.P. Okladnikov eng qadimiy o‘tmishning o‘nlab yodgorliklarini topib, o‘lkaning paleolitshunosligiga asos solgan bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademigi U.Islomov boshchiligidagi shogirdlari katta hissa qo‘shdilar. Oʻzbekistonning paleolit, mezolit va neolit ​​davrlarini davrlashtirishning rivojlanishi, chorvachilik xoʻjaligining shakllanishining boshlanishini ikki ming yildan koʻproq, ilk odamning paydo boʻlishi esa qariyb million yil. Shunday qilib, ular O’rta Osiyo hududi shubhasiz ilk odamning shakllanish zonasiga kirganligini isbotladilar;
b) qadimiy dehqonchilik vohalarida, chorvadorlar bilan aloqa zonalarida va birlamchi chorvachilik xoʻjaligi hududlarida Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademigi A.A. boshchiligidagi arxeologlar jamoasining iqtisodiy asoslari. Urbanizatsiyaning mahalliy xususiyatlariga ega uchta zonasi aniqlangan, alohida zonalar va butun O’rta Osiyoga xos bo’lgan shahar madaniyatining genezisi va rivojlanish bosqichlari ko’rsatilgan.
Bu asarlar Baqtriya podsholigining ilk davlat shakllanishining bir qismi boʻlgan Oʻzbekistonning janubiy vohalari qadimgi Sharq urbanizatsiyasining oʻzagini tashkil etganligini isbotlash imkonini berdi. Bu yerda ilk shaharlar, davlatchilik va birinchi jahon dini zardushtiylik shakllangan.
Soʻngra bu jarayon Oʻzbekistonning markaziy (Soʻgʻd) va shimoliy (Choch) viloyatlariga yetib bordi va shahar madaniyatining integratsiyalashuvi bilan yakunlandi. Bir guruh olimlar (A.Asqarov, Yu.F.Buryakov, R.X.Sulaymonov, M.X.Isamiddinov, M.I.Filanovich, G.V.Shishkina, T.K.Xodjayov, E.V. Rtveladze) tomonidan ushbu muammoni oʻrgangani uchun mukofotlangan. O‘zbekiston SSR Davlat mukofoti. Abu Rayhon Beruniy.
Oʻrta Osiyo va butun Sharq vohalarining shakllanishida iqtisodiyotni intensivlashtirishning asosiy asosi boʻlgan sugʻorma dehqonchilikni rivojlantirish katta rol oʻynadi. Shu munosabat bilan Respublika Fanlar akademiyasi doirasida Xorazm arxeologik materiallari bo‘yicha boshlangan tadqiqotlar akademik Ya.G‘. G’ulomov. U jamiyat tarixining umumiy bosqichlarining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatgan sug‘orma dehqonchilikning asosiy bosqichlarini belgilab berdi. Keyinchalik bu ishlarni uning shogirdlari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi akademigi A.R. Muhamedjanov va tarix fanlari doktori. So’g’d va Farg’ona irrigatsiyasini o’rgangan A. Abdulhamidov.
Iqtisodiyot tarixi uchun bir xil darajada muhim rolni xom-ashyoning rivojlanishi o’ynaydi, uning boyligi va xilma-xilligi, Sharq manbalariga ko’ra, O’rta Osiyo daryolari oralig’idagi mamlakatlar bilan mashhur edi. Ushbu muammoni ishlab chiqishdagi dastlabki qadamlar geologlar va arxeologlarning birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan boshlandi, ular orasida akademik M.V. Rangli, asil va qora metallarning rivojlanish tarixini o’rgangan Masson. Keyingi o’zgarishlar asrlar qa’riga qadam tashladi. Fan doktorlari T.M. Mirsaatov va M.R. Qosimov paleolitdan neolitgacha boʻlgan davrda chaqmoqtosh sanoatida konchilikni yoritib, akademik Yu.F. Buryakov rangli va qimmatbaho metallar bo’yicha kashshof ishining bevosita davomi bo’ldi.
Oʻrta Osiyoning, xususan, Oʻzbekistonning qadimiy shaharlari hududidagi shahar madaniyati tarixini oʻrganish boʻyicha tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Jizzax, Xorazm, Fargʻona vodiysi va boshqa yodgorliklarda olib borildi. Qoraqalpog’iston. Bu tadqiqotlar qadimiy manzilgohlar – Afrasiyob, Erqoʻrgʻon, Qanqa, Eski Termiz, Dalvarzintepa, Buxoro, Paykend, Axsikent, Pap, Xiva, Mizdahqon, Kaliyatepa, Qoʻrgʻontepa (X. Oxunboboev, M. Isamiddinov, R. Sulaimonov, Yu. Buryakov , G. Bogomolov, Sh. Pidayev, Sh. Raxmanov, G. Pugachenkova, E. Rtveladze, A. Muxammedjanov, J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov, A. Anarboev, I. Ahrarov, B. Matbaboev, M. Mambetullaev, M Turebekov, A. Berdimuradov, M. Pardaev, A. Gritsina) samarali natijalar berdi, shaharsozlikning yangi qirralari va dastlabki bosqichlarini belgilab berdi. O‘zbekistonda ilmiy-tadqiqot ishlarining faollashishi qo‘shni fanlardan biri – antropologiyaning rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Zarafshon, Xorazm, Surxondaryo, Sirdaryo viloyatlari, Farg‘ona vodiysida o‘tkazilgan qo‘shma arxeologik va antropologik ekspeditsiyalar natijasida O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekistonning qadimgi aholisining asosiy antropologik tiplari, ularning shakllanish tarixi aniqlandi. Bu muammolarni hal etishda T. K. Xo‘jayovning xizmatlari katta.
Ko‘p yillik fundamental arxeologik tadqiqotlar natijalarini o‘zbek xalqining haqiqiy tarixi bilan bog‘lash uchun to‘laqonli ibora mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyingina amalga oshirilmoqda.
Mustaqillik boshlanganidan buyon xalqimizning qadimiy o‘tmishini, uning shonli tarixini, avvalgi avlodlar qoldirgan madaniy merosini o‘rganish va ularni asrab-avaylash bo‘yicha davlat miqyosida yangi talab, yondashuv va vazifalar kun tartibiga qo‘yildi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 1998-yilda mamlakatimiz tarixchilari, arxeologlari va jurnalistlariga murojaati va Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori ilmiy-tadqiqot ishlarining keyingi dasturi bo‘lib xizmat qildi. tarixiy fanlar. Arxeologiya instituti tomonidan qadimiy tarix, xususan, arxeologiya bo‘yicha vazifalarga oid fikrlardan kelib chiqib, “O‘zbekistonda arxeologiya fanini rivojlantirish konsepsiyasi” ishlab chiqildi.
Mustaqillik yillarida olib borilayotgan keng ko‘lamli va samarali tadqiqotlar o‘zbek arxeologiyasini jahon darajasiga ko‘tarish imkonini berdi. Bunga dunyoning yetakchi ilmiy markazlari bilan teng huquqli shartnomalar imzolangani yordam berdi. Bugungi kunda O‘zbekiston hududida Avstraliya, AQSH, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Polsha, Rossiya, Fransiya, Yaponiya, Xitoy arxeologlari bilan hamkorlikda xalqaro ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda.
1959 yildan Arxeologiya instituti tomonidan “O‘zbekiston moddiy madaniyat tarixi” (O‘zbekistonda moddiy madaniyat tarixi) davriy nashrlari, 2002 yildan boshlab har yili “Uzbekistonda arxeologik tadqiqot” (O‘zbekistonda arxeologik tadqiqotlar) nashr etiladi, unda ilmiy natijalar va ilmiy natijalar bayon etilgan. respublika hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlarning xulosalari. 2010-yildan “O‘zbekiston arxeologiyasi” (O‘zbekiston arxeologiyasi) ilmiy jurnali nashr etilmoqda.
Ayni paytda o‘zbek arxeologiyasi mustaqil Vatanimiz g‘oyalari va istiqbollari milliy manfaatlari asoslariga tayangan holda ilm-fanga xizmat qilmoqda. Ahmad al-Farg‘oniy, Imom Motrudiy, Imom al-Buxoriy, Burxoniddin Marg‘inoniy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek kabi salmoqli yubiley marosimlarini o‘tkazish va ularning madaniy merosini o‘rganish, yoshini aniqlashda ham o‘zbek arxeologiyasining xizmatlari katta. Samarqand, Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Xiva, Termiz, Toshkent, Margʻilon kabi qadimiy shaharlar.