Tariyx fakulteti

Neolit yokn jańa tas asri. Neolit yamasa jańa tas ásirinde (grekshe «peos»—Jańa) adamlar tek tábiyaat inom etken ónimlerdi tutınıw qılıw menen shegaralanmay, bálki uzlarn xam onı jaratılıwma, kupaytirishga háreket ete baslaydılar. Keleside ańshılıqtan tısqarı, sharbashılıq hám dexqonchilik menen xam shuǵıllana basladılar. Adamlar qos, suw ústine qazıqlar (savoy) járdeminde úyler qurıw kengaydi. Islep shıǵarıw procesi kúshaya bardı, usınıń menen birge, adamlardıń mınawy álemi, dúnyaǵa kóz qarası xam quramalılasha bardı. Suwretleytuǵın kórkem ónerde naturalizmdan abstrakt pikirlewge ótiw procesi rawajlanıp bardı. Bul asirde xam taslardan qural soǵıw áhmiyetli rol oynadı. Lekin keleside tasdı qayta islew, onı párdazlaw, sol tiykarda júdá názik buyımlar jaratılıwma kóbirek itıbar berila baslandı. Gúzeshilik (keramika) dıń payda bolıwı xam jańa tas ásiriniń zárúrli belgilerinen esaplanadi. Jańa tas ásiriniń keramika asri dep atalıwı xam sonnan bolıp tabıladı.

Neolit dáwiri ılaydan islengen ıdıs ıdısları.
Bul asirde toqımashılıq, terini qayta islew de quramalılasdı. Social ómirde islep shıǵarıw kúshleriniń ósiwi, sózsiz, adamlar arasındaǵı munasábetlerdiń taraqqiy etiwine járdem berdi. qáwimler arasındaǵı munasábetlerdi kúshaytirdi. Az-azdan patriarxat asri matriarxatni siqib shıǵarıp, jámáátti aqsaqallar basqara basladı. Jańa tas asri aqırlarında bolsa ayırım erlerde (Aldınǵı Aziya, Egipet, Hindistan) dáslepki klaslıq teńsizlik kórnisleri payda bola basladı. Adamlardıń otırıqshılúqqa ótiwleri, tábiyat nızam -qaǵıydaların baqlaw simmetriya, ritm, forma sezimlerin óstirdi. Birdey elementlerdiń tegis qaytarılıwı yamasa oralab keliwi tiykarında payda bolatuǵın ayriqsha naǵıs kórkem ónerin maydanǵa keltirdi. Naǵıs jańa tas ásirinde keń yoyildi, ámelii-dekorativ kórkem ónerdiń taraqqiy etiwine tasir kórsetdi. Gúzeshilik hám basqa buyımlardı naǵıs menen bezew keń tús aldı. Parallel, spiralsimon hám tolqınsimon sızıqlar, konsentrik sheńberler sol dáwirdegi kóplegen naǵıslardıń tiykarın quraydı. Geometriyalıq naǵıslar az-azdan sxematik adam, xayvon hám ósimlikler dúnyasınan alınǵan sırtqı kórinisler menen boyitilib, mazmunan keńeyip bardı. Onıń elementleri qoinot kúshleriniń ramziy belgilerin sáwlelendira bardı. Mısalı, rozetka quyash ramzi, tolqınsimon sızıq háreket, suw ramzi hám x. q. Naǵıs kórkem óneri keleside dekorativ funksiyanı atqaribgina qalmay, bálki usınıń menen birge, adamlardıń ideologik hám filosofiyalıq túsiniklerin xam ańlatpalay basladı. Jańa tas ásirinde mayda plastika xam keń yoyildi. Ílay, aǵash, shaq hám suyeklerden xamda bólekan tastan xaykallar islendi. Teması, tiykarınan, xayvonlarni sáwlelendiriw boldı. Kóp qallarda xaykaltarosh xayvonning bas bólegin anıq súwretlew hám dene bóleginiń ulıwmalasqan kórinisin islew arqalı soǵan erisedi. Bul dáwir kórkem onerinde hayallar xaykali, ásirese, keń ushraydı. Lekin bul xaykallar anaǵurlım sxematik hám shártli sheshimge iye. Bazan hayallar obrazı shártli belgiler dárejesine túsiriledi, hayallıq belgileri bórttirib kórsetiledi. Bul haqqındada Qubla Turkmenistannan, Ukraina (Tripole) den tabılǵan hayal xaykallarini kóriw múmkin (Hayal haykali. YAlonǵoch tóbe. Turkmenistan. Súwret)
Hayal xaykali. YAlonǵoch tóbe. Turkmenistan
Jańa tas asiri haqqinda gápirilganda sonı aytıw kerek, bul dáwirden baslap, kórkem ónerdiń lokal belgileri sezila basladı. Egipet hám Eki dárya aralıǵı (Mesopotamiya), Evropa hám Sibir neolit dáwiri kórkem óneriniń ayriqsha qásiyetleri bar ekenligi sonnan dárek beredi. Islep chikarish ózgesheligi, adamlar jasaǵan mánziller ıqlımı, xarakteri kórkem ónerdiń uziga tán lokal táreplerin belgilewde áhmiyetli rol oynadı. Jańa tas ásirinde paleolit kórkem óneri ananalari rawaj tapqan bolsa xam, lekin ol jaǵdayda insan obrazına qızıǵıwshılıq orta bardı, abstrakt oylawdıń rawaj tabıwı jaratılǵan dóretpelerde shártli belgi hám sırtqı kórinislerdiń artıp barıwın taminladi.