Tariyx fakulteti

Kórkem-óner qayta jaratiw: Solay etip kórkem óner jámiyat ańiniń , haqiyqatliqti ańlawina oni ilimiy biliw hám bahalawdiń ózine tán estetik túri bolip, adam miynetiniń jaratiwshańliq tárepi esaplanadi.
Mádeniyat - bul insaniyattiń jaratiwshiliq qábileti nátiyjesinde jaratilǵan materialliq mánawiy buyumlar jiyindisi bolip qalmay, ol jámiyettiń rawajlaniw dárejesin kórsetedi. Mádeniyat insan miynetiniń jemisi hám sanasiniń kórsetkishi. Soniń menen birge insanniń ózi de mádeniyat jemisi. Oniń jaratiwshisi - xaliq. Jergilikli mádeniyatqa ata-babalarimiz jaratqan materialliq hám mánawiy bayliqlar kiredi . Búgungi kúnde ma`deniyat hám kórkem-óner kámil insandi tárbiyalaytuǵun qural bolip esaplanadi.
Áyyemgi ma`deniyat oraylari esaplanǵan Misr, Mesopatomiya, Xett patshaliǵi, Urartu hám Ózbekistan aymaqlarinda Tazabaǵjap, Qawinshi Mádeniyatlari 2500 jilliq tariyxqa iye, Qaraqalpaqstan aymaǵinda Janbas qala, Topiraqqala, Qoyqirilǵan qala estelikleri áyyemgi dáwirdegi xalqlarimizdiń jaratiwshiliq miyneti nátiyjesi menen payda bolǵan materialliqma`deniyat estelikleri esaplanadi.
Kórkem óner hám mádeniyattiń saqlaniwi , milliy dástúrlerge kiritiliwi oniń rawajlanip , ko`rinisi o`zgerip bariwina , sirtqi tásir nátiyjesinde xaliqtiń siyasiy-ekonomiyaliq tárepten ózgeriwine sebep boldi . Házirgi kúnnińmádeniyati adamniń kúndelik turmisin jaqsilawǵa jóneltirilgen hám jeńilletiwge qaratilǵan. Ol texnikaniń rawajlaniwina , dúnyaniń jaratiliwi keleshegi haqinda túsinikler tarqaliwina, ekologik mashqalalar, mádeniyattiń ayirim túrleriniń sipati ózgeriwine ,esteliklerdin; joǵaliwina alip kelmekte.
Bul bolsa tiykarinan mádeniyattiń tiykarǵı jónelislerinde, misali; muzikadа, kinoda, televediniyalarda, súwretlew ónerinde baqlanadi.
Solay bolsada házirgi kunde biziń itibarimiz eski mádeniyattiń ajayip úlgilerine qayta –qayta qaytip onnan mánawiy ómirimizde járdem izleymiz. Sonday bolsada mádeniyat tariyxin úyreniwde dúnyadaǵi eń ayyemgi mádenniyat úgilerin jaratqan Shiǵis xaliqlarinnan baslap ótemiz. Áyyemgi shiǵis xaliqlari kórkem súwretlew tariyxin úyreniwdi eramizǵa shekemgi IV mińjilliqtan baslap rawajlanǵan feodalizim dáwirine shekem (IX-XII) bay materialliq ma`deniyat estelikleri maǵlumat beredi. Bulardan basqa da quriw, súretshilik, jaziw úlgileri , ádebiyat , diniy siyiniw orinlari, muzika hám oyma naǵislar áyyemgi xalqimizdiń kórkem súwretlew úlgilerin úyreniwshi maǵlumatlar bolip xizmet qiladi.
Ózbekistan áyyem zamannan berli mádeniyati rawajlanǵan xaliqlardan biri , áyyemgi grek tariyxshisi Oks penen Yaksart araliǵinda suǵtlar ,
Okstiń qublasinda baqtiriyaliqlar , Yaksarttińarqasinda saklar bar dep jazǵan «Geografiya» atli miynetinde. «Avesto» da (eramizǵa shekemgi IX-VIIásir) Xorezm ele xivayrizm dep atalǵan. Demek ózbekistonda bizning eramizdan kóp waqit aldin Baqtiriya Suǵdiyona Xorezm atli qalalar bolǵan olardiń awillarinda bolǵan , kórkem óner, ónermentshilik hám de arxitektura qurilis óneri , qala sirtinda bolsa diyqanshiliq rawajlanǵan. Olardiń kópshiligi úlgileri bizińdáwirimizge jazba maǵluwmatlar arqali yaki arxiologik qaziliwlar nátiyjesinde jetip kelgen. Máselen qublada Kiropol ,Maroqda, Nautaka b.e.sh IV ásirde bolǵan qalalar bolip olar áyyemgi hám orta ásirdegi xalqimizdiń ónerin úyreniwde tariyxiy derek bolip xizmet qiladi.
Áyyemgi Jaziwlar: Orta aziya xalqlari dunyadaǵi bay tariyxqa iye bolǵan xalqlardan ekenligi joqaridaǵi temalarda kórsetildi. Bul úlkede áyyem-áyyemdan jasap kеlgen xorazmiylar, baqtriyaliqlar, suǵdiyonaliqlar, parfiyonlar, davanliqlar, qanǵlilar, kushonlar hám basqalar óz paydo boliw, rawajlaniw hám jetilisiw tariyxlarina qaraǵanda óz mádeniyatlari hám jaziwlarina da iye bolǵan. Házirge shekem bizge belgili bolǵan dereklerde Orta aziya xaliqlariniń jaziw tariyxi jasin shama menen 2300-2500-jillar átirapinda dep esaplaydi. Xorezm, baxtar va suǵdta iran tilleri bir neshe dialektlerden ibarat bolǵani siyaqli, turkiy tilleri de har túrli dialektlerdi óz ishine alǵan. Uzaq jillar ótiwi menen iran tilleri quraminda parsi- tajik tili, turkiy tiller dialektleri quraminda turkiy xaliqlar tilleri payda bolǵan. Áyyem-áyyemnen bul aymaqta qaptalma- qaptal, jelkeme-jelka jasap kelgen, hárdayim ekonomikaliq, socialliq hám madeniy tárepten baylanisli hám baylanisip ketken va iran hám turk tillerinda sóylesiwshi xaliqlar sóylesiw tili tárepten de bir-birlerine kúshli tásir ótkergen. Bunitek awizeki sóylesiw tilinde emes, bálkim jazba mádeniyatta da kóriw múmkin.
Eramizdan aldinǵI birinshi miń jilliq ortalarinda Iran, Orta aziya hám basqa úlkelerde aramiy jaziwi keń tarqaqlǵan. Orta aziyani makedoniyaliq Aleksandr basip alǵannan keyin, bul jerge grek jaziwi kirip keldi. Qullasi, bul dáwirde ahamaniylerdiń aramiy jaziwi arasinda parfiyon, suǵd, baxtar hám xorezm jaziwlari payda bolǵan . Keyinshelik run (Orxon-Enisey), uyǵur siyaqli bir Qatar jaziwlar juzege kelgen. Tariyxiy jazba dereklerdiń guwaliq beriwinshe, Kushan mámleketi dáwirinde hind xaliqlari menen óz-ara baylanisiw negizinde braxma hám qharoshhi dep atalǵan hind álipbeleri de qollanilǵan.
Izertlewshiler muqaddes <> kitabin eramizdan aldinǵI VII-V ásirlerde jazilǵanliǵin shamalaydi. Orta aziyada uzaq waqit qollanilip kelingen xorezm hám suǵd jaziwlari da áyyemgi esaplanadi.
Xorezm jaziwi aramiy jaziwdiń áyyemgi dástúrlerin ózinde saqlap qalǵan edi. Buni rus alimi S. P. Tolstov óz kásiplesleri menen Xorezmdegi Qoyqirilǵan qorǵaninda arxeologiyaǵa tiyisli izertlewler shólkemlestirip tapqan qurallari tiykarinda dálilledi. Bul jerden ol xorezm jaziwlari úlgilerin tapti. Bul jaziwlar a;yyemgi xorezm teńgeleri, mórleri, hújjetleri, kórkem óner shiǵarmalari, úy-ruwziger buyimloarinda kórinetuǵin edi.
Massagetler hám saklar arasinda tarqaq halda jasaǵan suǵdlardiń jaziwi jazilǵan ayirim deekler bizge shekem jetip kelgen. Sonnan, Sogdiyanada tabilǵan eramizdan aldinǵi II ásirge tiyisli sogd teńgelerine jazilǵan “Geray Jabǵu”, “Kadfuz jabǵu”, sózlerine qarap arxeolog alim O.N.Smirnova sogdlar turk tilinde sóylesken, degen juwmaqqa keledi. Sogd hákimleri hám láshkerbasilariniń kópshiligi turk bolǵanliǵin ataqli tariyxshi Tabariy de aytip ótedi.
Solay etip, joqaridaǵI dálil –tiykarlar Orta aziya aymaǵindaǵI xaliqlar áyyemgi jazba mádeniyatqa iye bolǵanliǵin dálilleydi. Bul júdá úlken áhmiyetke iye másele esaplanadi. Sebebi áyyemgi ata-babalarimiz óz rawajlanǵan mámleketshiligi, joqari rawaj tapqan mádeniyati hám jaziwina iye bolǵan.