Tariyx fakulteti

Tayanish túsinikler


Ózbekistan xaliqlariniń áyyemgi dáwiri .Аhamaniyler, grek-makedonlar, kushanlar mádeniyati. Arxeologiyaliq mádeniy estelikler: Qawinshi mádeniyati. Topriqqala: bul esteliklerdegi diywaliy súwret hám músinshilik úlgileri. Áyyemgi dáwir arxitekturaliq esteliklerinde súwretlew óneri: Dalvarrzintóbe, Fayaztóbe, Qaratóbe, Topriqqala hám Jerqorǵan diywaliy súwretleri. Toxarston hám Xorazm mádeniyatina tán músinshiliktiń túp úlgileri. Ayritam ibadatxanasi: buldda dinine tiyisli háktaslardan jasalǵan háykellerdiń tabiliwi, háykellerde saz shertip atirǵan hayal kórinisi..
ADEBIYATLAR:
1. Ziyo A. Ózbek davlatchiligi tariyxi. T., Sharq 2000
2. Sagdullaev A.S., Aminov B., Mavlonov U, Norqulov N. Ózbekistan tariyxi: davlat hám jamiyat rawajlaniwi. T, “Akademiya” 2000.
3. Nabiyev A.S. Tariyxiy ólkashunoslik -T., “Óqituvchi”, 1996
4. Asqarov A.A. Ózbek xalqiniń etnogenezi hám etnik tariyxi. – Toshkent, Universitet, 2011.


Tema: Ózbekstan xalıqlarınıń IX–XIII ásirlеr basíndaǵí ilim-pánniń rawajlanıwı hám mánawiy mádеniyatı.
Reje:
1. «Oyanıw- Renesans» túsinikleri.
2. Islamiy mádeniyatı, qarama-qarsılıqlar.
3. Oraylasqan somoniyler (875 -999), Ǵaznawiyler (962 - 1187), Qaraqaniyler (927 - 1212), Xarezimshaxlar mámleketleri.
4. Orta Aziyada diniy hám dúnyalıq ilim-pán. Baǵdadataǵı «Danıshpandlar uyı» - Baǵdad akademiyası (IX ásir).
5. Xarezm Mamun akademiyası hám oǵan birlesken ullı klassik alımlar.


Arablar Xorasan, Mawanahır hám Xaraezimdi basıp alǵannan soń, hámme jerde bolǵanı sıyaqlı úlkemizde de qattıqollıq penen jurtı arablastırıw siyasatın alıp bardılar. Bul barada islam dininen ustallıq penen paydalanıldı. Úlkede islam dini menen bir qatarda arab tili, arab alifbesi de engizildi. Arab tili— mámleket tili, islam dini tili hám pán tili dárejesine kóterildi. Jergilikli tilde jazılǵan shıǵarmalar joq qılındı, jerlik bilimdanlar quwǵın astına alındı.
Arab tilin, islam dini hám Quranı Karimdi jaqsı iyelegen hám bilgen shaxslardıń jámiyettegi ornı hám abroyı arttı. Bul arab tiline salustırǵanda hayatiy zárúrlikti kúsheytirdi. Mawarannahr hám Xarezimde de hátte oóz ana tiline salıstırǵanda arab tilin jaqsı bilgen ilimler barǵan sayın kóbeyip bardılar. Arab tili hám islam dini boyınsha jetik bilim hám kónlikpege iye bolǵanlar arab xalifalıǵınıń oraylıq qalalarına barıp oqıwdı ádet túsine, ańanaga aylantırdılar. Damashq, Qohira, Baǵdad, Kufa, Basra sıyaqlı úlken qalalarda Mohámrounnahr hám Xarezimnen barıp pán, mádeniyat rawajlanıwına óz úlesin qosǵan ájdadlarımız sanı barǵan sayın kóbeyip barrdı. Aytıp ótsek bul barada Baǵdad qalası Shıǵıstıń ilim- aǵartıwshılıq orayı sıpatında úlken áhemiyet iyeleydi. IX ásirde bul qalada «Bayt-ul-Hikma» («Danıshpandlar uyı»)—Shıǵıstıń pánler akadеmiyası shólkemlestirildi. Soǵan sáykes X ásir aqırı XI ásir baslarında Xarezimde de patsha Mámun ibn Mámun (995-997) hám onıń áwladları dáwirinde 1004-jılda «Danıshpandlar uyı» shólkemlestirildi. Úrgenshde shólkemlestirilgen bul «Bayt-ul-Hikma» — «Mamun akademiyası» (Xarezim akademiyası) dep ataldı. Baǵdad hám Úrgenshdegi «Danıshpandlar uyi»nde óz waqtında at- ları dúnyaǵa belgili ullı allım hám oyshıllar tálim alǵanlar. Olar arasında Ahmed Farganiy, Al-Xarezimiy, Beruniy, Ibn Sino, Ibn al-Hammor, Abu Saxl Masihiy, Ibn Iroq sıyaqlı ullı hám jetik zatlardıń atları bar.
Mawerrennahr hám Xorezmde IX-XII ásirlerde social ekanomikalıq hám mádeniy rawajlanıwda júz bergen unamlı jetiskenlikler haqqında gáp ketkende, áne sol jetiskenlikler tiykarǵı faktorı hám sebebshisi balǵan oraylasqan ǵáresiz mámleketlerdiń payda bolǵanlıǵın itibarrdan qashırmaslıǵımız kerek, álbettae.
Óz abroyı hám tutqan ornı tárepden xalıqara maydanda úlken itibar hám abroyǵa iye bolǵan Orta Aziyadaǵı somoniyler, qaraxoniyler, saljuqiyler hám xarezimshahlar mámleketleri Ahmad Nasr, Ismoil Somoniy, Alptakin, Tóǵrulbek, Sulton Sanjar, Otsiz, Takash sıyaqlı mámleket arbabları dáwirinde hár tárepleme rawajlanıp, mádeniy rawajlaniwda joqarı jetiskenliklerge erisedi. Sebbei bul hukmdarlar dáwirinde mámleket hakimiyatı bekkemlendi. Nátiyjede materiallıq islep shıǵarıw rawajlandı, ónermentshilik hám sawda rawajlandı, mádeniyat gúrkireb ósti. Bul dáwirde «Ullı jipek jolı»nıń ornı hám áhmiyeti astı, ónermendshilik hám sawda-satıq rawaj tawǵan abad hám kórkem qalalar payda boldı. Bunı sonnan ham biliw múmkin, al-Muqaddasiydıń jazıwınsha (985-jılda jazǵan) 850-933-jıllarda Xarezimde 13 qala bar bolǵan bolsa, yarim jıldan soń qalalar sonı 33 ten asqan. Bular: Kos, Gardmon, Oyxon, Orzaxihám, Nóqfoǵ, Qardor, Mizdakxon, Jashira, Sadvor, Zardux, Borategin, Madminiya (Jayhun daryosidıń óng sohilida), Jurjoniya, Raxushmison, Madamisan, Xihám, Kardaranxos, Xazorasp, Jigarband, Joz, Darǵon, Jit, Kichik Jurjoniya, Ekinshi Jit, Safdor, Nuzvor, Zamahshar, Ruzun, Hámzirmand, Hámskaxankas, Andarosgondir.
Muqaddasiyndiń súzlerine qaraǵanda Xarezim xalıqı aqıl-zakawatlı, fiqh ilmin iyelegen aǵartıwshı kisiler bolǵan. Xalifalıq qalalarında fiqh, ádebiyat, Qur’ondı úyreniw tarawında shágirt bolmaǵan xarezimlik imam (bul jerde iri alım mánisinde) kemnen kem ushraydı. Xorezmniń bul dáwirdegi rawajlanıwı barısında iri alım S.P.Tolstovtıń arxeologiyaga tiyisli tómendegi jumaqları da ibratlidur: «Bul dáwirlerdegi Xorezmniń ekanomikalıq parwazın názerden ótkizer ekensiz, bir waqńtlar feodal monarxiya bolǵan bul mámleket qoldıqları kóz aldımizda sáwlelenedi. Bizdiń názerimizde júz mıń gektarlab jerlerge hayat bergen úlken suwǵarıw inshatları, Xorasan, Mohámrounnahr hám Qipchoq dashtlarńna tutasıp ketken strategik hám sawda jolları qorǵanları, qalaladıń qaynaq hayatı, ónermendshilik payda tawǵan sawda-satıq hámde Orta Aziya, Eron hám Volga boyınıń bádiy mádeniyatınıń keyingi púkil tariyxina kúshli tásir kórsetken Xarezim oyanıw dáwiriniń bar jetiskenlikleri hám bay paydası sáwlelengendey boladı»¹. IX- XII ásirlerde sozial-ekanomikalıq, mánawiy hám mádeniy tarwdaǵı rawajlanıwlar úlkemizdiń Xorezmnen tısqarı basqa aymaqlarǵa da saydur. Buxara, Samarqand, Kesh, Naqshab, Binokent, Shosh, Termiz, Quwa, Baykent hám bashqa qalalar sawda-tijarat, ónermendshilik hám mádeniyat orayları sıpatında dań taratǵanlar. Somaniyler paytaxtı Buxara dúnyada ekinshi Mekke esaplanǵan. Bul jerge sawda-satıq, tijarat isleri menen, kásip-óner úyreniw, islam nurı hám mádeniyatınan bolıwday jaqsı niyette adamlar dúnyanıń túrli múyeshlerinen aǵıp kele baslaǵanlar. Tariyxshi Abu Mansur as-Saolobiy aytqanınday (961-1038) Buxara samaniyler dáwirinen baslap «...shan-sharap mákani, saltanat kabasu hám zamanasınıń aldınǵı adamları jámlengen, jer júzi adibleriniń julduzları parlaǵan hámde óz dáwiriniń fozillari jıynalǵan (jay) edi»^{1 2}. Qullası, arablar basqınshılıpınan soń IX-XII ásirlerda mahalliy hukmdorlar boshchiligida vujudga kelgen oraylasqan mámleketler dáwirinde mámlekette payda bolǵan social-ekanomikalıq, mánawiy-mádeniy qulay sharait shonday ortalıqtı jarattı, nátiyjede bul qıttadan óz qábiletleri, jarqın hám qaytalanbas ijraları, úlken mádeniy-aǵartıwshılıq durdanaları menen jahan mádeniyatı civilizatsiyası ǵáziynesine bibaha úles qosǵan ájayip allamlar, pán hám mádeniyat iyeleri, alım danıshpandlar, klassik ádebiyat dahaları kamil taptılar. Bulardıń hámmesi bizdiń milliy maqtanıshımız, ǵururimiz hám faxrimizdir.