Tariyx fakulteti

Bronza asiri
Eramızdan aldınǵı 3 mıń jıllıq ortalarına kelip, adamlar misni qalay, qorǵasın, rux yamasa surma menen eritib, bronza tayarlawdı úyrenip aldılar. Bronza qural, yaroq-sayman, zebu ziynat soǵıw ushın tiykarǵı material bolıp qaldı. Er júzinde bronza asri baslandı. Bronza asrini derlik hámme xalıq hám elatlar basınan keshirdi. Lekin bul ásir bazi xalıqlarda (mısalı, Iran, Mesopotamiya, Kavkaz, Orta Aziya ) anaǵurlım erte, eramızdan aldınǵı 3 mıńınchi jıllar ortalarında baslanǵan bolsa, basqa erlerde (mısalı, Kishi Aziya, Siriya, Palestina, Kipr hám Kritda) eramızdan aldınǵı 3 hám 2 mıńınchi jıllar shegarasında, Egipet, Kitay, Xindiston, Evropada eramızdan aldınǵı II mıńınchi jıllarda júz boldı. Bronzanıń oylap tabıw etiliwi insan oylawınıń zárúrli jeńisi edi. Bul oylap tabıw socialliq ómir rawajlanıwın jáne de tezlestirdi, islep shıǵarıw kúshlerin rawajlantirdi, miynet ónimliligin asırıp, qosımsha ónim toplanıwın taminladiki, bul óz gezeginde, insan mınawy áleminiń ózgeriwi hám bayıwına alıp keldi. Álbette, metall tábiyaatda birdey tarqalmaǵan. SHu sebepten metalldıń socialliq ómir taraqqyotidagi roliniń artpaqtası qáwimler arasında, bir tárepden, buyım almastırıwlawdıń intensivlesiwine alıp kelse, ekinshi tárepden, olar arasındaǵı konflikttiń kusheytiwine de sebep boldı. Urıwlar birden-bir qáwim átirapında birlesa basladı. CHorvachilik, ańshılıqmenen shuǵıllanatuǵın qáwimler júzege keldi. CHorvachilikning dexqonchilikdan ajralıp shıǵıwı, birinshi iri social mexnat bólistiriwi edi. Qáwimdiń birden-bir baslıq buysunishi bolsa mexnatni shólkemlestiriwdi jaqsıladi, qosımsha mexnat óniminiń toplanıwın taminladi. Er júziniń kóplegen erlerinde matriarxat dáwiri daǵdarısı kúshaydi. Patriarxat dáwirine ótiw ayırım erlerde tamamlanadı. Erisiw oazisi, Eki dárya aralıǵı (Mesopotamiya), Kitayda qul iyelewshilik basqarıw princpıı baslandı, klasıy mámleketlikler júzege keldi. Socialliq ómir degi bul rawajlanıw suwretleytuǵın hám ámeliy kórkem óner, memorlik, folklor, epos, qosıq hám namanıń rawajlanıwda zárúrli áhmiyet kásip etdi.
Diniy túsiniklerdiń quramalılasıp barıwı ol menen baylanıslı bolǵan jańa úrp-ádetlerdi júzege keltirdi. Qáwim baslıǵı, aqsaqallarǵa etiqod menen qaraw, olardıń opatınan keyin ólikin jaqsı saqlawǵa háreket qılıw menen baylanıslı bolǵan ádetler rawajlandi. Olardıń qábirlerin basqalar qabridan ajıratıp islewge umtılıw, muxtasham er ústi topıraq qórǵonlarining, maqaralarning júzege keltirdi. Qábirlerdiń ishki bólegin de bólek etiqod menen bezediler. Ol erga qáwim boshligi tiri waqtında jaxsı kórip isletgen buyımların qoydılar, súwret hám háykellerin islep, birge kómdilar. Bul qábirlerden tabılǵan ılaydan islengen ıdıs, metall, aǵash, suyek, tas sıyaqlı materiallardan islengen túrli qural -sayman, úy-rózror hám bezew buyımları, qábir diywali, buyımlardıń maydanına islengen bórtma hám reńli suwretler baslanıwiy jámáát dáwiri mádeniyatı hám Kórkem ónerin biliwde adamlardıń filosofiyalıq -estetik qarawların túsiniwde bahasız derek bolıp tabıladı. Socialliq ómirde júz bergen ózgerisler neolitning sońǵı hám bronza ásirinde júzege kelgen megalitik apparatlarında yaqol bilinedi. Adamlardıń diniy túsinikleri áke-babalar ruxi (arvoxi) menen baylanıslı túrde júzege kelgen bul apparatlar úlken taslardan kópshilik kúshi menen júzege keliw etilgen. Bul apparatlar úsh — mengir, dolmen, kromlex tiplerinde júzege keliw bolǵan. Mengirlar óz xarakteri tárepinen tik ornatılǵan úlken taslar bolıp, olardıń bálentligi 20 metrge shekem etken. Bazan mengirlar balıq, adam, haywan formalarına uqsatıp islengen, kóp qallarda mengirlar maydanına bórtma suwretler islengen. Bunday estelikler Evroosiyo tapda (mısalı, Armeniya, Kazaxstan, Sibir) de da kóplegen ushraydı.