Tariyx fakulteti

ABU RAYHON BERUNIY (973-1048)
Orta ásirlerda Xaraezimda shólkemlestirilgen Mámun akademiyasidıń por- loq yulduzlaridan biri, ullı alım hám mutafakkir Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniydir. U 973-jıl 4-sentabrda Ur- ganch qalasıdan 120 km naridagi qa- dimgi janubiy Xaraezimding poytaxti Kat (hozirgi Beruniy) qalası yaqinida tuǵilgan. Dastlabki tálimni Urganchda olgan. Taqdir taqozosi penen Shıǵıstıń kópgina qalalarıda bolǵan. Ancha hámqt Górgonda turgan, sóngra Mámun akademiyasida úlken ilmiy ish olib borgan. Mahmud Ǵaznaviy Xorezmdi iyelegennen soń (1017-jıl), Beruniy óz ilmiy faoliyatini Ǵazna qalasıda davom ettirgan. U Mahmud Ǵaznaviy penen birgalikda Hindistonda bir necha bor safarda bolǵan. Ullı mutafakkir 1048-jılda Ǵazna qalasıda hámfot etgan.
Abu Rayhon Beruniy pándıń deyarli barcha yónalishlari boyınsha ullı kashfiyotlar qilgan qomusiy alımdir. Alloma zamondoshlari iborasi penen aytganda «udıń qóli hech qachon yozishdan tóxtamagan, nigohi muttasil kuzatish penen band bolǵan, qalbi esa fikrlashga mudom qanot boǵlab turgan. Arab sayyohi Yoqut Hamaviy Marv masjidi hámqfnomasida Beruniydıń kitoblari nomi jazılǵan hámraqlik róyxatni kórganligini eslatadi. Hozircha alımdıń málum bolǵan 154 nomdagi shıǵarmalari geografiya, astronomiya, tarix, geologiya, gidrogeologiya, geodeziya, mineralogiya, fizika, kimyo, botanika, farmakologiya sıyaqlı sohalarga aloqadordir. Ana shu shıǵarmalardan bizgacha faqat 30 tasigina yetib kelgen, xolos. «Ótmish áwladlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Geodeziya» sıyaqlı yirik shıǵarmalar alımga tom mánoda jahonshumul shuhrat hám obró keltirdi. U kishilik jámiyeti tarixida ilk bor yerdıń dumaloq shaklda ekanligini aniqlab, globusni yaratdi. Bu paytda ullı alloma endigina 21 bahorni qarshilagan edi⁸. Beruniy chizgan dúnyanıń geografik xaritasi kóp jıllar sayyohlarga jollanma bólib kelgen. U Yerdıń radiusini aniqlagan, hatto proyeksiyadıń (buyumdıń tekislikdagi aksi, tasviri) uch xilini tawǵanligi málum. Ullı mutafakkir óz shıǵarmalarida Xristofor Kolumbdan 460 jıl avháml hozir Amerika deb ataluvchi qit’adıń borligini bashorat qilgan. Geografiya pánidıń bilimdoni Hamidulla Hasanovdıń quyidagi fikrlari ǵoyatda qimmatlidir: «Bázi tarixchi, geograflarimiz XV- XVI asrdagi ullı kashfiyotlar tarixini yoritishda masalani yo mutlaqo tilga olmaydilar yoki faqat ǵarbchasiga izohlaydilar», deydi. Jumladan, Amerika qit’asidıń ochilishi masalasida fikr yuritgan rus alımi V.Gulyayev hámtandoshimiz Beruniydıń «...u tomonda jollar notinch, xavf-xatar kópligi sababli kema qatnovi bólmaydi», degan gaplarini keltirish penen chegaralanadi. Holbuki Beruniy: «Bizdıń tekshirishimizcha, yerdıń shimoliy (ikki) choragidan biri quruqlik bolǵanligidan, udıń hamqurt (diametral qarama-qarshisidagi) chorak qismi ham quruqlik bólishini taxmin qilamiz»⁹.
Beruniy ózidıń 45 dan ortiq falakiyotga oid shıǵarmalarida Kopernikdan qariyb besh asr ilgari olamdıń orayı Yer emas, Quyastır, degan xulosa chiqardi. Yerdıń Quyosh atrofida aylani- shini birinchi bor ortaga qóydi. Bu borada alımdıń «Astronomiya kalidi», «Qonuni másudiy», «Attafhim» sıyaqlı shıǵarmalari bebahodir. Beruniydıń yirik shıǵarmalaridan biri «Al osorul boqiya anil qurunil xoliya» («Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»)dir. 27 yoshida yozgan bu shıǵarmada alloma ózidıń hayotiy kuzatuvlari asosida yunonlar, rimliklar, forslar, suǵdiylar, Xarezimiylar, yahudiylar, arablar hám boshqa xalqlardıń jılnoma (kalendar) tizimlarini bir- biriga taqqoslab, ulardıń kelib chiqish tarixini tahlil qilib beradi. Bu shıǵarmada yana Turonzamin xalqlaridıń tarixi, urf-odati hám mádeniyatiga oid masalalar ham óz ifodasini tawǵan.
Beruniydıń eng yirik shoh shıǵarmai «Hindistondir. 13 jıl davomida olib borgan ilmiy-qidiruv ishlari natijasida jazılǵan hám sakson bobdan iborat shıǵarmani alım 1030-jıldıń 30-aprelidan to 1031-jıldıń 19-dekabrigacha bolǵan hámqt mobaynida, yáni bir jıl-u sakkiz oyda yozib tamomlagan. Bu shıǵarma hindlardıń tarixi, páni, urf-odati, ósha dáwirdagi ulardıń siyosiy, iqtisodiy hám ijtimoiy ahvoliga baǵishlangan bebaho shıǵarmadir. Unda hindlardıń qadimgi zamonlardan tortib to Beruniy yashagan dáwirgacha bolǵan e’tiqodlari, modda, tangri, olam, inson, jon sıyaqlılarga bolǵan qarashlar, ulardıń dinlari, dinlardıń kelib chiqish tarixi, payǵambarlari, aniq pánlar sohasidagi ilmlari, ólka hám qalalardıń chegaralari hám ularga oid bolǵan afsona hám tarixlar, yozuv hám tillari, she’r hám hámznlari sıyaqlı masalalar mohirona bir tarzda bayon etilgan. Bu shıǵarmani yozish uchun Beruniy juda kóplab tillami, ádebiyatlami órgandi. Jumladan, «hindiston» shıǵarmaida keltirilishicha, hámtandoshimiz bir qancha shıǵarmalarni hind tilidan arab tiline, boshqalarini arab tilidan qadimiy hind tili — sanskritga tarjima qiladi. Xullas, Abdusodiq Irisov bergan málumotlarga qaraǵanda, Abu Rayhon Beruniy 20 dan ortiq shıǵarmani hind tilidan arabchaga tarjima qilgan. U 40 dan ortiq sanskrit tilidagi manbalardan foydalangan.
Beruniydıń «Hindiston» shıǵarmaini 20 jıl davomida órganib, juda úlken ilmiy ishlarni amalga oshirgan nemis alımi Edhámrd Zaxaudıń quyidagi súzleri ǵoyatda ibratlidir: «Hindshunoslikda Beruniyga teng keladigan biror alımnıń undan oldin ham, keyin ham bolǵanıni bilmaymiz». Hámtandoshimizdıń hind páni hám tarixiga oid ólmas shıǵarmaiga hind alımlari ham yuksak baho berganlar. Jumladan, Hamid Rizo ózidıń 1944-jılda yozgan «Hindistondıń mádeniy xizmati» shıǵarmaida «Orta asr hám yangi zamon mualliflaridan hech biri ham hind mádeniyatidıń chigal masalalarini chuqur ilmiy tushunishda Abu Rayhon Beruniy erishgan yutuqlarga erisha olmadi. Udıń «Hindiston» shıǵarmai klassik namuna bólib qolishi penen birga, óz muallifidıń qadimgi hind mádeniyati hám pániga qilgan tortiǵidan iboratdir», deydi.
Beruniydıń yana bir qimmatbaho shıǵarmai «Kitobul jamohir fi- márifatil javohir» («Qimmatbaho toshlarni bilish kitobi»)dir. Unda alım Orta Aziyadaǵı minerallar, ulardıń joylari haqında juda zarur málumotlarni beradi. Ullı alloma Orta Aziyada birinchilar qatorida dorichilik haqında «Kitobus saydalat fit tib» shıǵarmaini yozdi. Unda alım mingdan ortiq dorivor moddalarni táriflagan, ulardıń nomini 30 tilda bergan.
Beruniy óz ona hámtani — Xaraezim tarixi boyınsha ham («Xaraezimding ájayip kishilari») qimmatli shıǵarma yozib qoldirgan.
Xullas, ullı qomusiy alım Beruniydıń qalam tebratmagan sohasidıń ózi yóq edi, desak mubolaǵa bólmaydi. Alımdıń qaysi bir shıǵarmaini kózdan kechirmang, ularda albatta she’riy misralar, etimologik mánolar, badiiy óxshatishlarni uchratasiz. Xolisona fikr yuritganda, Beruniydıń ijodiy parvozida sulton Mahmud Ǵaznaviydıń úlessi ham oz emas. Alımdıń ózi bu tóǵrida shonday dеgan: «Jalalım Mahmud, u mеndan hеch bir lutfni dariǵ tutmadi. Meni shuhrat hám baxtga qovushtirdi. Kamchiliklarimdan kóz yumdi...» Bеruniydıń ijodi turli-tuman hám rang-barangdir. Udıń ijodi bamisoli tеngsiz xazina. Bu xazina bizdıń, xalqimizdıń mánawiy boyligi, milliy iftixorimiz, ǵururimizdir. Uni úyreniw hám bilish barchamizdıń burchimizdir.
ABULQOSIM MAHMUD AZ-ZAMAHSHARIY (1075—1144)
Xorezm ilim-páni hám mádeniyatin dúnyaǵa tanitqan ulli alimlarimizdan jáne biri arab alimi, shayir, jaziwshi va imam Abilqasim Mahmud ibn Umar ibn Ahmad Jarulloh Zamahshariy. Ol 1075-jil 18-martta Xorezmniń Zamahshar (házirgi waqittda Túrkmenstonniń Tashhowiz walayatina qarasli Paxta rayoni Izmixshar awili) awilinda tuwilǵan. Baslawish tálimdi óz dáwiriniń oqimisli imami bólǵan atasi Umar ibn Ahmad qolinda aladi. Jasliǵinda baxitsiz hádiysa sebepli záńgiden jiǵilip mayip bolip qalǵan hám aǵash ayaqta júriwge májbur bolǵan Zamahshariy ruhiy túskinlikka túspeydi.Ol atasinan Úrgenish medreseleriniń birinde oqiwǵa alip bariwdi iltimas qiladi. Ata uliniń iltimasin qandirsa-da, biraq kambáǵalliq sebepli oni materiyalliq tárepten qollay almaydi.
Zamahshariy sheber koligraf iyesi bolǵanliǵinan medresede oqiw menen birge qóljazba miynetlerin kóshiriw menen de shuǵillanadi hám bul jumislarina haqi alip jasaw imkaniyatina iye boladi. Bolashaq alimdaǵi qaytalanbas qábiletti bayqaǵan Abu Muzar Mahmud az-Zabbiy Isfahoniy Zamahshariyǵa ustazliq qiliwdi óz moynina aladi, oǵan hár tárepleme hám ilimiy, hám materiyalliq járdem kórsetedi.Abu Muzar Xorezmde mutazimiyler tálimatin jayiw menen shuǵillanadi. Bul tálimatqa kóre, insanniń qilmisi azal hám táǵdirde bеlgilengenindey májbúriy bolmastan, erkin túrde, oniń óz qálewi menen payda boliwi lazim. Zamahshariy ómiriniń aqirina shekem soǵan sadiq qaldi.
Úrgenishtebilim alǵan Zamahshariy óz biliminshólkemlestiriw maqsetinde Buxoro, Xorasan hám Isfahanǵa baradi, óz zamanisiniń iri alimlari hám alimlarinan sabaqlar hám máslahátler aladi. Onnan kеyingi ómirdi ulli alim Baǵdat, Damashq, Xijoz va Makkai Mukarrama siyaqli qádemler menen baylaydi. Zamahshariy ómiriniń sońǵi jillarin Urgenshta turǵinliqta ilimiy isler jaziw menen ótkizedi hám 1144-(538) jil Qurban hayiti kúni 71 jasqa qaytis boladi.
Az-Zamahshariydan júdá kóp ilimiy miyras qalǵan, oniń lingvistika, ádebiyattaniw, sózliktaniwshiliq islam tarixi, filosofiya, usil va natiqliq sańaati, súwret, xadis hám bashqa pánlar boyinsha jazgan 50den artiq shiǵarmalar bar. Taniqli túrk alimi Hoji Xalif («Kashf az-Zunun» asarida) Zamahshariydiń 29 shiǵarmasi, arab alimi Ibn Xallikon («Vafayot al-Áyon» asarida) 30 asari va Yoqut Hamaviy esa 50 shiǵarmasiniń súwretlep bеrgen.¹⁰ Iroq alimi Fozil Solih az-Samariy bolsa ullijerlesimizdiń 56 shiǵarmasi barliǵin aytip, olardiń atlari birme-bir kelterip ótedi
Sózsiz, Az-Zamahshariyning eń iri hám ulli shiǵarmasi «Al- Kashshof an haqayiq ut tanziyl va uyin il-aqoviyl fi vujuh it-táviyl»dir («Qur’ondagi yashirin haqiqatlarni ochib beruvchi»).Ol qisqasha «Al- kashshof» dep ataladi. Bul kitapti alim 1132-1135-jillarda Makkai Mukarramada bólǵan waqtinda jazǵan. Zamahshariy Makkada uzaq waqit jasaǵanliǵi ushin Jarulloh (Allohning qóshnisi) degen laqapni alǵan. Shiǵarmada ulli alim , Qurani Karimni til tárepten túsindirip, hár bir sóz máǵanasin arab grammatikasi tiykarda túsindiredi. Jerlesimiz bul kitapti Quranǵa jazilǵan eńulli bolip, házirge shekem musilman dúnyasi hám ilimiy jámiyetshilik onnan keń paydalanip kelinbekte.Qahiradaǵi bútkil dúnyaǵa ulli Al-Azhar diniy univеrsitеtiniń talabalari Zamahshariyning «Al-Kashshof» shiǵarmasi tiykarinda Qurandi hám oni úyrenip, onnan áhimiyetli bir qollanba sipatida paydalanip kеledi. Az-Zamahshariy shiǵarmasinińqimbatli shiǵarma ekenligin jáne jarqin bir dálil sipatinda oniń qoljazba nusxalariniń kópligi, shiǵarmaǵa jazilǵan bir qancha qatarlar va onińarap mámleketlerine qayta-qayta basip shiǵariliwi kórsetiliwi múmkin. Nеmis alimi Karl Brok Kelman dúnyaniń túrli qoljazba jiynaǵinda «Al-Kashshof»niń júzge jaqin qoljazbalarinda hám jigirmadan artiq shiǵarmasiniń ózine jazilǵan qatarlar barliǵini aytip ótedi. Tashkеntte hám «Al-Kashshof»tiń onnan artiq nusqalari saqlanadi.
Az-Zamahshariyning jáne bir shiǵarmalarin «Al-Mufassal» bolip, ol 1119-1121-jillarda jazilǵan.Bul shiǵarmada arab grammatikasina tiyisli eń qimmatli shiǵarmada.Shiǵarma Misrda baspadan shiǵarilǵan, nemis tiline awdarilǵan. «Al-Mufassal»diń bir qoljazba nusxasi Tashkentda Sharqshunoslik ilimiy tadqiqot institutiniń hujjatxonasida saqlanbaqta.
Ulli arabtaniw aliminiń «Asos al-baloǵa» («Notiqlik asos- lari») kitobi arab tilinińtúsinik sózligi bolip, arab soz’ligin joqariǵa kóterdi.Bul shiǵarma Qahirada jilda tomda basilip shiqqan.
Zamahshariyning «Al-foiq fi ǵarib il-hadis» («Hadislardagi notanish sózlarni ózlashtiruvchi») shiǵarmasinda Payǵambar xadislarinde ushirasatuǵin, kem islesetuǵin, kóshpe maǵanada qollanilatuǵin sózlerdiń túsinikli sózligi esaplanadi.
Al-jibol va-l-amkina va-l-miyoh» («Toǵlar, manzillar va suv- lar») geografiya va toponimikaga tiyisli shiǵarma esaplanadi. «Muqaddimat al-adab» («Adabiyotga kirish») arab tiliniń sóz bayliǵina arnalǵan.
Jerlesemizdiń «Devon az-Zamahshariy» («Zamahshariy devoni») atli diywaninda alimniń qasinda, qit’a va nazmiy xatlari órin olgan. Oniń lirik qosiqlari tiykarinan filosofiya hám temalarina arnalǵan. Biz ulli alimniń bay miyrasinan geybirewleri tuwrisinda kishkene pikir júrittik.Zamahshariy dúnya tán alǵan alim. Ol ele kózi tirisinde aq alim jazgan shiǵarmalar musilman álemindeoǵan shon va shuhrat keltirgan. Dunya alimlari Zamahshariyni ulli húrmet hám mehir menen qádirlep «Ustoz ul- arab va l-ajam» («Arablar va ǵayri-arablar ustozi»), «Jorulloh» («Allohning qóshnisi»), «Fahru Xorazm» («Xorazm fahri») dep aziz esaplanǵan. Oniń shiǵarmalari dúnya xaliqlariniń, tiykarinan, arab, latin, nemis, fransuz, turk tillarina qayta-qayta baspadan shiqti. Abusaidi Sam’oniy-Marvaziy (1113-1167), Yoqut Hamaviy (1179-1227) siyaqli álemde tanilǵan alimlar «Nasabnoma», «Adiblar haqida tóplam» shiǵarmalarinda Zamahshariyni «Adablar peshvosi» deb bahalaǵanlar. Hátteki ulli babamiz Alisher Navoiy «Sab’ai sayyor» («Yetti sayyoh») dástaniniń ustazi Abdurahmon Jomiy táriypine arnalǵan babinda Zamahshariyni eslep, oǵan múrájáát etedi.