Tariyx fakulteti

Abu Abdullah Al-Xorezmiy (997-jilda dunyadan otken)
Óz qomusiy ijadi menen Shig`is orta asir madeniyatin joqarig`a ko`teriwge mu`nasip u`les qosqan ulli ullamalardan ja`ne biri Abu Abdullah Muhammad ibn Ahmad ibn Yusuf al-Xorazmiy esaplanadi. Ullamanin` o`mir iskerligine tiyisli mag`liwmatlar derlik saqlanbag`an. Abu Abdullah Xorazmiydin` qashan, qayerde tuwilg`ani haqqindag`I esh qanday mag`liwmat joq, tek 997-jilda dunyadan o`tkeni belgili. Ulli alim jasliq jillarin Xiywa, Zamahshar, Kat kibi qalalarda o`tkizgen. Xorasanda da jasag`an. Alim iskerliginin` jetiskenligi wazir Abul Hasan Ulutbiy janinda ka`tipliq lawaziminda islegen waqitqa tuwri keledi. Bul da`wirde ullama ati menen atag` tawdi. Ol Buxarag`a tez-tez barip turg`an ham ol jerde belgili ilimpazlar menen ushrasip turatugin bolg`an.
Abu Abdullah Xorezmiydin` ilimiy dunya qarasi sol da`wirde ken` tarqalg`an grek filosofiyasi ham madeniyati, Shig`is madeniyatinin` ulli ilimpazlari Yaqib ibn Ishoq al-Kindiy, Abu Nasr al- Farabiy, Abiw Bakir ar-Roziy ham basqalardin` jaqsi pikirleri ta`siri astinda qa`liplesti ham kamal tapti. Ulli ullamadan bizge deyin arab tilinde jazilg`an () shig`armasi jetip kelgen. Bul shig`armanin qol jazba ko`shirmeleri kop emes. Jaqin –jaqing`a deyin onin` tek g`ana to`rt ko`shirmesi bar ekenligi jazba axbaratlarda belgili bolg`an. A`ne usi to`rt ko`shirmenin` u`shewi Ulli Britinyadag`I muzeyde ham Berlin kitapxanasinda saqlanadi. 60- jillarg`a kelip amerikalliq alim K.Bosvort Turkiya kitapxanalarinda shig`armanin` ja`ne alti ko`shirmesi bar ekenligi aniqlandi. Bul shig`armanin barliq alti ko`shirmesi da Istanbul qalasinin` kitapxanalarinan orin alg`an. Bir koshirmesi Fotih Milliy kitapxanasinda, Nuri Usmoniya kitapxanasinda ham to`rt koshirmesi Sulaymoniya xalq kitapxanasinda saqlanadi. Abiw Abdullah Xorezmiydin` usi shigarmasi 1160-jildagi qol jazba koshirmesi tiykarinda birinshi uyrengen ham onin` aniqlangan teksti baspada 1895-jilda basip shigargan alim golland shigistaniwshisi Van Flotendir. Rus akademigi I.Y.Krachovskiy sol shigarmani 976 ham 991-jillar araliginda jaratilgan dep esaplaydi. Dunyadagi juda kop alimlar shigarmasi qomusiy shigarma sipatinda bahalap, ogan juda kop itibar bergen. Bul shigarma usi waqitqa deyin H.Hadyujam tarepinen tek parsi tiline toliq awdarilgan, basqa tillerge bolsa onin tek ayirim bolim yaki baplari awdarilgan,(ingliz, fransuz, nemis, rus ham basqa tillerde). Biraq watanlasimizdin putkil jahan tan alip qizigip uyrenip atirgan usi qimbatbahali shigarma onin oz jurtinda usi kunge shekem ham ozbek tiline awdarilmaganligi juda ayanishli jagday bolip esaplanadi.
Abiw Abdullah al-Xorezmiydin < Ilimler giliti> nde sol dawirdegi derlik hamme tiykargi panler boyinsha piker juritedi.I.Y.Krachkovskiydin` pikirinshe bul shigarma sol dawir . Mutafakkir oz dawir dasturlerine kore ilimlerdi eki bolimge bolip tekseredi. Birinshi bolim shariyat ham ol menen baylanisli bolgan arab ilimleri ham ekinshi bolim- arab bolmagan, yagniy grekler ham basqa xalq ilimleri. Arab ilimleri bolimine mutafakkir: on bir baptan ibarat fiqh, jetti baptan ibarat kalom, on eki baptan ibarat grammatika, segiz baptan ibarat is jurgiziw, bes baptan ibarat sheriyat ham aruz, togiz baptan ibarat tariyxti kiritedi. Ekinshi bolimge yagniy < arab bolmagan> xalqlar ilimlerine alim: ush baptan ibarat filosofiya, togiz baptan ibarat mantiq, segiz baptan ibarat tib, bes baptan ibarat arifmetika, tort baptan ibarat handasa, tort baptan ibarat ilim ham nujum, ush baptan ibarat musiqa ekki baptan ibarat mexanika ham ush baptan ibarat ximyani kiritedi. Ulli alim danishpan Abiw Abdullah al-Xorezmiy xalqimizdin maqtanishidir. Onin usi waqitqa deyin uyrenilmegen ham ilimiy analiz etilmegen bay ijadiy miyrasin teren uyrenip oni uliwma xalq itibarina korsetiw Ozbekistan ilimiy jamiyetshiliginin birinshi darejeli waziypas bolip esaplanadi.