Tariyx fakulteti

1 .2. Norvegiya mámleketi
Norvegiya óziniń kúshli qońsılaslarınan talay artta qalıp atırǵan edi. XVI asirde ol kem sanlı hám siyrek jaylasqan xalıqqa,kúshsiz zadaganlarg'a iye jarlı mámleket edi. Kalmar uniyasi buzilgannan keyin Norvegiya rásmiy korollıq esaplanıp, Mámleket kengashi - riskord tımsalında óz húkimetine iye bolsa -da, ámelde Daniya patshaları qol astında qaldı.
Aymaǵı tiykarınan tawlı jerlerden ibarat bolǵan bul úlkede dán jetistiriwdi rawajlandırıwdıń múmkinshiligi joq edi. Sol sebepli dán mudamı jetispeytin bolıp, onı qońsılas mámleketlerden, tiykarinan Daniyadan alıp kelinetuģin edi. Xalıqtıń tiykarǵı jumisi jaylawda mal bagıw, balıq tutıw hám ańshılıq edi. Shetke satılatuǵın tiykarǵı ónim aǵash hám balıq bolıp, ol ganzaliklar monopoliyasında, iri port Bergen da tolıq olar qolında edi. XVII asirde ganzaliklar Norvegiyanıń kommerciya jumıslarınan Daniyalıq hám Gollandiyalıqlar tárepinen siqib shiǵarıladı.XVI ásir hám XVII ásirdiń birinshi yarımında Norvegiya xalqı úsh ret, qala xalqı eki ret kóbeydi. Mámleket jerlerin ózlestiriw baslanıp, temir hám mıs kánleri iske túsirildi.Toģay sanaatı intensiv rawajlanıw jolına ótti. Xalıq sanınıń asıwı sawdanıń da tez rawajlanıwına alıp keldi.
XVII ásir ortalarına kelip ulıwma Norvegiya ekonomikasında keskin janlaniw júz berdi. Daslep kemesazliq, keyin bolsa gúmis qazib alıw kóbeydi. Sırtqı sawda tiykarinan Angliya, Gollandiya, Ispaniya,Portugaliya hám Afrika mámleketleri menen alıp barıldı. XVIII ásir aqırlarına kelip Norvegiya sawda flotı mıń keme hám on mıń teńizshine iye edi.XVII-XVIII ásirlerde Daniya húkimeti Norvegiyadaǵı korolıq jerlerin satıwdı kópaytirdi. 1760 jılǵa kelip dıyxanlardıń 66 procenti menshikli jer iyeleri, 34 procenti kireyshiler edi. Qala xalqı da tez ósip bardı.Teńiz sawdası, taw-kán sanaatı hám metallurgiyaning rawajlanishi ósip baratırǵan burjuaziyanin bayıwına alıp keldi. Ekonomikası gúllep turǵan hám kapitalıstik munasábetler tez rawajlanıp atırǵan Norvegiya menen ol ǵárezli bolǵan Daniya ortasındaǵı qarama qarsılıqlar kúsheyip bardı. Usı waqıtta Norvegiyanıń ishki qarama-qarsılıqları da nıqlasıp, qatar kóterilisler bolıp ótti. 1764 -1767 jıllardaǵı balıqchilar kóterilisi hám 1786 -1787 jıllardaǵı Laftxus basshılı -gidagi dıyxanlar kóterilisi usılar qatarinan bolıp tabıladı.Nátiyjede 1788 jılı Daniya húkimeti dán sawdasına monopol iyelikti biykar etdi.³ Soǵan shekem Norvegiya dán hám dán ónimlerin joqarı bahalarda tek Daniyadan satıp alıwǵa májbúr edi.Ósip baratırǵan milliy ań kisilerde Daniya patshalıǵına nisbatan narazılıqtı kúshaytirdi. 1797 jılı Qubla Norvegiyada kóterilis bolıp ótti. Narazılıqlardıń ósiwine Frantsiya daǵı revolyuciya da úlken tásir kórsetdi. Biraq XIX ásir baslarında da Norvegiya Daniya qaramligicha qolaverdi.
1814 jıl yanvarda Daniya menen dúzilgen Kerki shártnamasına qaray Norvegiya Shvetsiya quramına qosiliwi kerek edi⁴. Shártnamanı Rossiya menen Angliya maqullawina qaramastan Norvegiya Kerki shártnamasın qabil etiwdi istamadi hám mustaqilliq talap qilib, Daniya shaxzodasi Kristian-Fridrixni korol dep daǵaza qildi. Shvedlar Norvegiyaga bastırıp kirdi hám uris 1814 jıl 14 avgustda Sáykesse degen orında shártlesiw menen juwmaq taptı. Oǵan qaray Kristian-Fridrix Norvegiya taxtiga bolgan dawasınan pútkilley waz keshti (keyinshelik ol Kristian VIII atı menen Daniya koroli boldi), Shvetsiya koroli Karl XIII Norvegiyanıń da koroli dep daǵaza qilindi. Ol 1814 jıl 17 mayda Norvegiya Shólkemlestiriw jıynalısı tárepinen qabul qilingan konstitutsiyani kishi ózgerisler menen maqulladi. Sol tarizde Kerki shártnamasında kózde tutılǵan sıyaqlı, Norvegiya Shvetsiyaǵa qosip alınbastan, eki mámleket qosılıwı haqqindag'i uniya qol- landi. Vena kongressi buǵan derlik ózgeris kiritpesten ­ maqulladi. Shvetsiya Napoleon urısları dáwirinen saptı keńeytirgen hám xalqınıń párawanlıǵı asqan tárzde chikdi. Biraq mamlwkettiń joģaltiwlari úlken, urıs mámleket ómirinde talay awir ız qaldirgan edi. Karl XIII perzentsiz bolganligi sebepli onıń jası ótiiwi menen taxt miyrasxorı máselesi aktual bolib bardı. Bul máseledegi ayrim ishki kelispewshiliklerdi saplastırıw maqsetinde miyrasxordı shetten, yaǵnıy boshqa mámleketten usınıs etiwge qarar qılındı.
Daslep miyrasxor retinde Daniya shaxzodaei saylanǵan edi, biraq ol tosattan qaytis bolģanliģi sebepli Napoleon Marshallarınan biri Jan Batist Bernadot shaxzodalikka usınıs qilindi. Ol Karl XIII ga ul tutinib, shvedcha Karl Yuxan atın aldı. 1815-1844 jılları mámleketti Karl XIv Yuxan basqardi. Karl XIv Yuxan, onıń ullari hám aqlıqları basqargan dáwir Shvetsiya ushın muvaffakiyatli boldi. Bul dáwirde Shvetsiya kúsh menen bulmasada, biraq bir tekis burjuacha rawajlanıw jolinan bardı. Siyasiy gúres hukimet penen oppoziciya ortasida, tiykarınan seym sheńberinde alıp barıldı. Nátiyjede bir kator reformalar ámelge asırıldı. Usılardan, 1816 jılı Norvegiya Emissiya bankine tiykar salindi, 1822 jılı amanat kassaları iskerlik júrgize basladı. 1837 jılı jámáát yiginlari haqqinda ahmiyetli nizam qabil qilindi. Hújdan erkin ligi, er adamlar ushın ulıwma saylaw huquqi berildi. 1842 jılı ji nayat kodeksi daǵaza qilindi⁵.
Siyasiy sistema da ózgerdi: hayallarģa taxt miyrasxorlıǵı huquqi berildi; awillarda da ózin-ózi basqariw ámeli kirgizildi; reyxstag har úsh jılda shaqirilatuģin bokdi hám bunda haqiqiy siyasiy par tiyalar payda boldi; jumısshılar kásiplik awqamlarına birlesip, huquqlarini qorgay basladı. Sanaat hám aqil xojaligindagi jetiskenliklerge jańa texnikalıq usıllardi qollawģa erisildi. Hukimet jańa dáwirge say túrde tálimdi rawajlandırıwǵa úlken itibar qaratti. 1811 jılı Joqarı diyqanshiliq mektep, 1821 jılı Taw kanshi- lik mektep ashıldı. Xalıqtı awil xojaligindagi jańa usıllar menen tanıstırıwshı bir qatar ámeliy mektepler iskerlik júritdi.Hukimet arnawlı tálimnen tisqari ulıwma tálimdi rawajlandiriwga da ayriqsha itibar qaratdi. 1842 jilgi párman menen har bir jámáátte mektep quriw tapsırildi. Ipoteka kassaları ashılıp, dexqanlar ózleri ushın zárúr pul mablaglarini alıw múmkinshiligine iye boldi.