Tariyx fakulteti

Arqa urıs  ( Ullı Arqa urıs, Jigirma jıllıq urıs ) -1700- jildan 1721- jılǵa shekem dawam etken urıs Shvetsiya patshalig'i va Arqa Evropa mámleketleri koalitsiyasi (sonday-aq Saksoniya , Rossiya imperiyasi , Daniya -Norvegiya patshaligi , Óz ara doslıq va basqalar ) Baltıqboyı jerlarine iyelik qılıw va Baltik teńizi va ol arqalı hukmranlıq qılıw ushın, bul Shvetsiyanıń jeńiliwi menen juwmaqlandi, ol óz mártebesin máńgi joǵalttı.
Daniya Baltik teńizindegi húkimranlıq ushın uzaq dawam etken báseki sebepli Shvetsiya menen toqnastı. 1658- jılda Charlz X Gustav Yutlandiya hám Zelandiyadag'i júris waqtında Daniyalıqlardı jeńiliske ushırattı ham Skandinaviya yarım atawınin' qublasındag'i wálayatlardıń bir bólegin iyelep aldı . Bunnan tısqarı, eki mámleket Daniyanıń qubla qońsılası Shlezvig -Golshteyn gersogligi ústinen tásir ótkeriw ushın qattı básekilesdi.
XVII ásir aqırı - XVIII ásir baslarında Shvetsiya imperiyasi Baltik teńizidegi hukmran kúsh hám Evropanıń jetekshi kúshlerinen biri edi. Mámleket aymaǵı Baltıqboyı qurǵaqlıqlarınıń zárúrli bólegin óz ishine alǵan :Finlyandiya qoltıģı arqalı, zamanagóy Baltıqboyı mámleketleri (Litva hám Kaliningradsiz), Baltik teńiziniń qubla qirg'aģınıń bir bólegi. 1697 -jılda Shvetsiyanı on bes jasli Karl XII basqarg'an hám monarxtıń jaslıǵı Shvetsiyanıń qońsılaslari Daniya -Norvegiya patshalıģı Saksoniya va Rossiyag'a añsat jeńiske ıseniw hám Shvetsiyaǵa qarsı aymaqlıq dawaların ámelge asırıw ushın sebep boldı..Bul ush mámleket dúzildi.Saksoniya saylawshısi hàm Polsha patshası Avgust II tárepinen baslanǵan Arqa birlespe Shvetsiya quramına kirgen Livoniyani (Lifland) ózine boysındirmaqshi bolıp, bul oģan óz ara doslıqta o'zbhákimiyatın bekkemlew imkaniyatın beredi . Livoniya 1660- jılda Oliva shártnamasına muwapıq shvedlar qolına ótti .
Daslep, 1699 -jılda Saksoniya hám Polsha patsha Avgust II baslaması menen dúzilgen " Arqa birlespe " Shvetsiyaǵa urıs járiyaladı . Usınıń menen birge, óz ara doslıq Shvetsiyaǵa urıs daǵaza etpedi. " Arqa birlespe" quramına patsha Kristian basshılındag'i Daniya -Norvegiya patshalıǵı hám Pútkil Rossiya patshasi Pyotr I basshılındag'i Rossiya patshalıǵı da kirgen.
1700- jılda Shvetsiya patshalıǵı áskerleri ushın bir qatar jeńislerden keyin, " Arqa birlespe" ıdıradı. 1700- jılda Daniya, 1706- jılda Saksoniya urıstan shıqtı. Sonnan keyin, 1709- jılǵa shekem, yaǵnıy " Arqa birlespe" tiklengenge shekem, Rossiya patshalig'ı Shvetsiya patshalıǵı menen jalǵız gúresti. Túrli basqıshlarda urısta tómendegiler de qatnasqan : Rossiya tárepinde - Gannover , Gollandiya , Prussiya ; Shvetsiya tárepinde -Angliya (1707- jıldan -Ullı Britaniya ), Osmanlı imperiyasi , Golshteyn . Ukraina kazaklari shvedlerdi qollap-quwatlaǵan hàm túrkler, lekin Zaporijya kazaklarının ko'pchiligi rus áskerlerin qo'llab-quwatladi .
Rossiya patshasi Pyotr I Avgust penen alıp barılǵan ózara kelisiwlerden keyin aqırǵı bolıp Arqa Birlespege qosıldı, bul Preobrajenskiy shártnaması menen rásmiylestirilti hám urıstıń baslanıwına tikkeley túrtki 1700 -jılda Turkiya menen urıstıń tamamlanıwı edi. ( shártnama Rossiyanıń Shvetsiyaǵa qarsı áskeriy háreketleri menen baylanısqan 18 - avgustta tınıshlıq daǵaza etildi hàm ertesi kúni, 19-avgustta Rossiya Shvetsiyaǵa urıs járiyaladı . Usınıń menen birge, Moskvadaǵı barlıq shved tovarların Rossiya gáziynexanası paydasına mal-múlkin tartıp alıw tuwrısında párman shıǵarıldı hám Shvetsiyanıń Moskvadaǵı wákili qamaqqa alındı.
Urıs baslanǵan waqıttan baslap rus dereklerinde 1697- jıldaǵı " Riga waqıyası " onıń sebepleri retinde daǵaza etilgen.(Evropa boylap inkognito rejiminde sayaxat etken Pyotr I qalada shvedlar tárepinen menen qabıl etilgende),sonıń menen birge, XVII ásirdiń baslarında joǵaltqanlardı: Butrus,Ingria hám Kareliya aymaqlarin qaytariw maqsetinde dep járiyalana basladı. Olardıń Shvetsiyaǵa tiyisliligi bir qatar rus-shved shártnamaları menen támiyinlengen hám 1699- jıl noyabr ayında bular Pyotrdıń ózi tárepinen tastıyıqlanǵan - bul jaǵday keyinirek Shvetsiya patshasınıń ǵázebin shıǵardı, ol patsha baslaǵan urıstı qıyanet dep bildi.
Urıs járiyalaw tuwrısındaǵı párman hám oǵan tiyisli rekriptda ulıwma " haqıyqatsızlik hám qorlawlar", atap aytqanda, 1697-jıl waqıyası kórsetilgen hám aymaqlıq dawalar anıq kórsetilmegen , tek Rossiyanıń shet eldegi elshileriniń cirkulyarlarinda bul haqqında sırt el jámiyetshiligine tayanǵan halda aytılǵan. Eger birinshi dawa jeke narazılıq ańlatpası bolsa, ekinshisi hukmdarg'a hám jábirleniwshiler aldında xoshametlew ushın mólsherlengen edi - hár qanday basıp alıwlar " anneksiya" yamasa " qaytıp ketiw" dep belgilendi. Rossiya tárepindegi urıstıń túp sebebi, birinshi náwbette, Baltik teńizine shıǵıw edi hám basqa oy-pikirler ekinshi dárejeli edi: Azov qirg'og'iga shıǵıw ushın Turkiya menen urıs " babalar hám ákeler" di esapqa almastan dawam etti. Baltıqboyı hám Arqa urıs waqtında patsha Rossiya ushın basıp alınǵan aymaqta qurılǵan Ingria hám Sankt-Peterburgti saqlap qalıw ushın shvedlerge hám odan da áhmiyetlilew " babalar hám atalar" di beriwge tayın edi, bul onıń ushın Boltiq teńizine shıǵıwģa qarar etti.
1700- jil 11-fevralda rasmiy urıs daǵaza etiliwinen aldın da, Saksoniya armiyasi Rigani qamal etti . Kóp ótpey, Daniya patshası Fridrix IV Shvetsiyaǵa urıs járiyaladı va Shlezvigdagi Fridrixshtadtqa jol aldi.
1700- jıl mart ayında Daniya patshası Fridrix IV mamleket qublasındag'ı Golshteyn-Gottorp gersoglıģına bastırıp kirdi. Biraq, patsha Charlz XII komandirligindegi 10 mıń shved askeri, Daniyalıqlar ushın Kopengagen jaqınına qondı hám Daniya 7- avgustta Travendal shártnamasın dùziwge hám Avgust II menen birlespeden waz keshiwge májbúr boldı .
Rus patshası Pyotr I Osmanlı imperiyasi menen Konstantinopol tınıshlıq shártnaması dúzilgenligi haqqındaǵı xabardı alǵannan keyin tezlik penen Shvetsiyag'a urush járiyaladı -1700 yil 19 -avgust hám Narvag'a júris basladı .
1702- jıl 11 -oktyabrde rus áskerleri bastırıp kirip jeñiske eristi. 1703- jıl báhárinde, bir háptelik qamaldan keyin, Nienschanz qal'asi Oxta dáryasınıń Nevag'a quyılıwında rus áskerleri tárepinen iyelep alınǵan.
Sonday etip, 1703 -jıl basına kelip, rus armiyası Nevanin' pútkil baǵdarı boylap qıraqlardı iyelep aldı. Shvedlar tárepinen 1323- jılda knyaz Yuriy Danilovich tárepinen tiykar salınǵan Oreshek qorǵanı ornında qurılǵan Noteburg xalıq jasaw ornı Pyotr tárepinen Shlisselburg (gilt qala ) dep ózgertirildi hám 1703- jıl 16 -mayda Pyotr I Neva boyında jaña Sankt-Peterburg qalasına tiykar saldı.
1703- jıldıń jazında hám 1705- jıldıń jazında rus armiyası hám flotı shved flotinin' Kotlin va Sankt-Peterburqqa hujimlerin eki ret qaytardı.
Poltavadagi jeńisten keyin Pyotr I Arqa birlespeni qayta tiklewge eristi. 1709- jıl 9 -oktyabrda Torunda Saksoniya menen jańa birlespe shártnamasına qol qoyıldı , 11- oktyabrda Daniya menen jańa tınıshlıq shártnaması duzildi , oǵan kóre ol Shvetsiyag'a urıs járiyalawǵa hám Rossiyag'a Baltıqboyında áskeriy háreketlerdi baslawǵa wáde berdi.
1710- jıldaǵı júriste feldmarshal G. B. Ogilvi basshılıgi astında Saksoniya armiyasi Danzigni qamal etti hám Daniya armiyası Xelsingborgqa jol aldı, biraq 28-fevralda onıń astında general Magnus Stenbok armiyasinan awır jeńiliske ushradi hám quwıp shıǵarıldı.
Saksonlar korpusı tárepinen Rigani qamal qılıw qamal artilleriyasınıń joq ekenligi sebepli da'slep tómen keshti. Tek 1700- yil 5-iyulda II Avgust Riga jaqinına keldi. Biraq, Riga gubernatori, feldmarshal E. Dahlbergtiń nátiyjeli háreketleri, sonıń menen birge, Livoniya zadaganlari tárepinen qollap -quwatlanbag'anı Saksoniya qamaldı alıp taslawǵa hám sheginiwge májbúr etdi.
18 -avgustta patshah Pyotr turkler menen Konstantinopol tınıshlıq shártnaması dúzilgenligi haqqındaǵı xabardı aldı hám 19- avgustda Daniya urıstan shıqqanın ele bilmegen halda Shvetsiyag'a urıs járiyaladı. 24- avgustda rus áskerleri júris basladı. II avgusttaǵı birlespe shártnamasına kóre, Shvetsiya ústinen jeñiske erisken táǵdirde, Rossiya Ingermanlandni (keri jaǵdayda " Shvetsiya Ingria") - házirgi Leningrad wálayatina shama menen sáykes keletuǵın aymaqtı tartıp alıwı kerek edi . Ingermanland hám Estlandiya ortasindag'i shegarada iri qala hám regiondaǵı eń úlken Shvetsiya qorǵanı - Narva bar edi, onı qolǵa alıw rus komandirliginiń tiykarǵı maqsetine aylandı.
Narvaga júriw gùzde awmetsiz dúzildi: jawınnıń baslanıwı hám jollardıń jaman jaǵdayı sebepli armiya jetarli dárejede támiyinlenbedi - askerlar úzliksiz túrde toyıp awqatlanbadı, ásbap -úskeneler alıp kiyatırǵan atlar oǵada jaman awqatlanar edi ham aqırında olar óliwdi basladı.Pyotr I Narva qasında 60 mińnen aslam askerdi toplawdı rejelestirgen edi, biraq áskerlerdiń Narvaga júriwiniń aste páti patshanıń waqtı hám jobaların pushqa shıǵardı.
1721- jılda urıs tamamlanıwı menen Rossiya patshalıǵı 1617 -jıl 27 -fevraldaǵı (9 -mart ) Shvetsiya Patshalıǵı menen Stolbovskiy tınıshlıq shártnaması shártlerine kóre Baltik teńizine qaytıp kiriwdi nızamlı túrde támiyinledi . Atawlar hám Livoniya menen Estoniya , Kurland u'stinen protektorat ornatti. 1721- jılda Evropada jaña imperiya -Rossiya korolliginen ózgergen va kushli úzliksiz armiya hám flotqa iye bolǵan jańa imperiya payda boldı. Sankt-Peterburg Rossiya imperiyasinin' paytaxtına aylandı.Neva daryasınıń Baltik teńizine quyılıwında jaylasqan. 1729 -jıl 25- iyulda Shvetsiya Saksoniya menen, 1732- jıl 7 -oktyabrde óz ara doslıq penen kelisim duzdi . Tek ǵana bul shártnamalar Arqa urıstı nızamlı túrde tamamladı.
1721 yilgi Nishtadt sulhiga qaray Shvetsiya óziniń jeńiliske ushıraǵan bolǵanlıǵın tán aldı. Bul xalıq ushın úlken psixik tushkunlik, mámleket ushın bolsa ekonomikalıq hám aymaqlıq joytıw boldı. Ingerman jerleri, Kareliya, Estlyandiya hám Liflyandiya Rossiyaǵa ótip ketti. Germaniya daǵı yerla rining úlken bólegi bolsa Prussiyaga ótti. Arqa urıs nátiyjeleri Shvetsiya ushın ólimli boldı. Bul bir tárepden, onı qúdiretli mámleketten úshinshi dárejeli mámleketke aylantırıp qoydı. Mámleket wayran bolǵan, ashlıq hám túrli epide- mıylar xalıqtıń qirilishiga alıp kiyatırǵan edi. Basqa tárep den bolsa uzaq tınıshlıq dáwiri baslandı. Mámleketti ayaqqa turg'azish, xojalıqtı qayta tiklew ushın múmkinshilik payda boldı. 1719 -1738 jıllar ishinde 149 manufaktura tashkil etildi. Awıl xojalıǵında kartoshka hám temeki jetekshi eginlerge aylanti- rildi. 20 -jılları pul reforması ótkerildi. Ekonomikalıq siyasattiń tiykarın merkantilizm quradı. Húkimet shetke mıs, temir,Aǵash satıwdı qollap -quwatladi. XvIII ásirden sanaatda dáslepki puw mashinaları qollanila baslandı.
Biraq XVIII asirde Shvetsiya taǵı bir neshe urısda - 1741 jılı Rossiyaǵa qarsı hám 1756 -1763 jılları Rossiya hám Frantsiya menen birlespede Prussiyaga qarsı Jeti jıllıq urısda qatnastı. Bul urıslarda qatnasıw da Shvetsiya mápleri ushın hesh qanday payda bermadi. Mámlekette húkimet ushın gúres keskinlesdi,tek.
Nátiyjede 1772 jılı Gustav III mámleket tónkeriwdi uyushtirib, absolyut monarx bolıp aldı.² Ol bilimli absolyutizm ruwxında bir qatar reformalar ótkerdi. Qiynoqqa salıw hám tán sazayı biykar etildi, mákkarlar ústinen processler qadaǵan etildi, baspasóz erkinligi daǵaza etildi hám basqalar.
Absolyutizm hám 1788 -1790 jıllarda Rossiya menen bolǵan gezek dagi urısda jeńiliw zodagonlarning patshaǵa qarsı ǵázepin kúshaytirdi. 1792 jıl patsha Gustav III zodagon - pitneshi tárepi-den atip óltirildi.
1796 jılı taxtga 18 jaslı Gustav IV keldi. Jas korol absolyut monarxiya hám «iloxiy huquq» idealari menen qurallang'an ham de óz iskerliginde olardı ámelde orınlawģa wáde etken edi.Jańa patsha Gustav IV dáwirinde de Shvetsiya óziniń Evropadagi poziciyasin qayta tiklew ushın qatar urıslarda qatnastı. Endi bul urıslar mámleketke ekonomikalıq qıyınshılıqlardan basqa hesh nárse alıp kelmadi .Ol ákesi Gustav III dıń hámme unamsız páziyletlerin ózinda saqlag'an túrde, onıń qandayda-bir unamlı qásiyetlerin ózine almaǵan, Eevropa monarxlarinin' arasında ózine múnásip orın alıw ushın sheklengen edi. Frantsiyada Napoleon ózın imperator dep daǵaza etkenge shekem Gustav IV kózge taslanbadı, sirtqi siyasatda biytarep mámleketler ligasına qosıldı. Biraq Napoleonga salıstırǵanda bolg'an ashiqtan-ashiq jerkenish sebepli qılģan háreketleri Shvetsiyanı jar aldına alıp keldi. 1805-1807 jıllardaǵı urısda shvedlar toqtaqsiz jeñiliske dus keldi, frantsuzlar Pomeraniyani iyeledi,Til'zit pitimi nátiyjesinde Finlyandiya Rossiyaǵa ótib ketti.Korol jáne onıń siyasatınan narazı qatlamlar 1809 jıl martda mámlekette mamleket awdarispaģın uyımlastırdı. Gustav IV taxttan awdarılıp, seym qararına muwapıq mámleketten quwıp jiberildi.Zyudermanland gertsogi Karl XIII atı menen taxtga keldi. 1809 jılı 7 iyunda qabul qilingan konstitutsiya burjuaziya rawajlaniw jolin belgilenlıgi, seym hám senatqa olar ilgeri joģaltqan hákimiyatti qaytarganligi ushın uzaq waqıt ámel qıldi.