Tariyx fakulteti

2.2. Arqa Evropa màmleketleri mànawiy turmıstaģı ózgerisler
XvI ásir Arqa Evropa xalıqları ruwxıy turmısına kóplegen jañalıqlar alıp keldi. Tikkeley Reformatsiyadan keyin, sıyınıwxana hám monastirlar qasındaǵı mekteplerdiń jabılıwı, katolitsizm menen baylanıslı orta ásir qoljozmalarinin', súwretshilik hám músinshilik shıǵarmalarınıń joq etiliwi nátiyjesinde bilimlendiriw hám kórkem ónerde malim bir tuskinlik júz berdi. Biraq bul jaǵday júdá tez ózgerdi. Diniy dástúrlerdiń milliy tillerde ótkeriliwi sol tillerdiń, eń áwele Shvetsiya, Daniya, Finlyandiyada rawajlanıwın tezlestir di. Kitap basip shigariw kóbeydi, Ínjıldıń skandinav tillerindegi awdarması hám dáslepki álippeler kóbeydi. Ádebiyat hám suwretleytuǵın kórkem ónerde dúnyalıq janrlar payda boldı. Arxitektorchilikda Oyanıw dáwiri dástúrleri arqa gotika usılı menen almasadı, XvII ásirden bolsa gotika ornına dáslepki barokko1 usılı keledi⁸. DáslepkiFol'klor jıynaqları hám milliy tariyxtıń dáslepki bayanlawları payda boladı. Mektep tálimi de keńeyip bardı. Stokgol'm (1477) hám Kopengagen (1479 ) universitetleri tálimdiń milliy orayla - riga aylanadı. Usınıń menen birge kóplegen skandinav jasları Evropa dıń ataqlı universitetleri - Parij, Bolon'ya hám basqalarda o'qiy baslaydı. Daniyalıq alım Tixo Bragening astronomiyaǵa tiyisli dóretpeleri, Uranienborg qasridagi observatoriyası hám mektep pútkil Evropada maba qazanadı. XvII asirde Shvetsiyada áyyemgi esteliklerdi, sonday-aq arxeologik esteliklerdi qorǵaw boyınsha daslepki nızamlar qabıl etiledi. Arqa Evropa xalıqları materiallıq rawajlanıwında ilgeri sıyaqlı aldıńǵı sırt el mádeniyatı úlgilerin dóretiwshilik ózlestiriw úlken rol oynaydı. Sol ózlestiriw sebepli Arqa Evropa xalıqları dári, kitap baspadan shıǵarıw dáskesi, kompas, veksel', jetilisken taw kán qurılmaları, metallurgiya pressi hám qurılıstıń aldıńǵı usıllari menen tanıstı⁹. Bir neshe ásir Ganza menen ajıralmas baylanısda bolıw hám kóplegen nemıslardıń Skandinaviya mámleketlerinde otırıqshılasıp qalıwı jergilikli tillerde, Arqa Evropanıń materiallıq hám ruwxıy má- Daniyatida sezilerli ız qaldırdı.
XVI ásir ortaları, ásirese XVII hám XVIII ásirlerde jas milletler - frantsuzlar, inglizlar, birinshi náwbette gollandlar, vallonlar hám flamandlardiń Arqa Evropaǵa tásiri úlken boldı. Niderlandiyanıń qubla aymaqlarından kóship kelgenler ózine toq hám isbilermen adamlar edi. Isbilermenler, finansshi hám sawdagerler, qurıwshılar, metallurglar, injener hám teńizshiler - bulardıń hámmesi Daniyaǵa, keyin bolsa Shvetsiyaǵa úlken aqshanı, birjanı, áskeriy istegi jańalıqlardı, sırt el sawda kompaniyalarinin tájiriybesin alıp kirdi. Patshanıń, bay aslzodalarning saraylarında, kiyimlerinde, ulıwma xalıqtıń turıw -turmısında jańa dáwir sezimi ufurib turardı. Skandinaviya xalıqları mádeniyatı milliy hám kórkem ayriqshalıqtı saqlap qalǵan bolsa -de, jańa dáwir sezimi bul iskerlik tarawında da sezila baslaǵan edi.
XIX ásir aqırlarınan baslanǵan ózgerisler sebepli Shvetsiya Evropanıń eń bay mámleketlerinen birine aylandı. Social - ekonomikalıq rawajlanıwdıń «Shved modeli» túsinigi mámilege kirip bardı.
Islandiya tawlı hám suwıq úlke bolıp, bul jerde turmıs basqa úlkelerden keltiriletuǵın ónimlerge baylanıslı edi.Kalmar uniyasi dáwirinde Islandiya oba keseli hám basqa keselliklerden hám bul jerde jaylasıp alǵan teńiz qaraqshılarınan úlken zálel kórdi.Islandiyada feodal islep shıǵarıw derlik rawajlanmadi.Aralning qalaları da, óz zodagonlari da joq edi. Ol «al-ting» dep atalıwshı puqaralardıń ulıwma jıyını tárepinen basqarilardi. Islandiya XII ásirden Norvegiyaǵa ǵárezli bolıp, keyın ol menen birge Daniya quramına kiredi.
Arqa Evropada jaylasqan mámleket Skandinaviya atawlarınıń batıs bólegin iyeleydi. Norvegiya paytaxtı Oslo mámleket qublaına jaqın xalıqtıń yarımınan kópin jasaw etedi. Endi zamanagóy kóz menen aytqanda, gózzallıq Norvegiya tawlardıń úshten eki bólegi menen shegaralanǵan Norvegiya tereń fyordlar hám ellik mıń atawlar menen oralǵan qıraq sızıǵı menen bezetilgen.
XVIII-XIX ásirlerdegi xalıq ámeliy kórkem óneriniń talay jas forması bolǵan qızǵıltchilik Evropanıń basqa kórkem óner túrleriniń “C” hám “S” iymek sızig'ida kóriw múmkin bolǵan rokoko, barokko hám rejentsiyaning tásiri astında bolǵan. reńlerden. Ulıwma kórkem naǵıs birdey bolsa -de, aymaqlar waqıt ótiwi menen ayriqsha dizaynni islep shıqtı. Professional súwretshiler oqıtılıp, XvIII asirde Norvegiya boylap sayaxat etip, kerekli orınlarda óz xızmetlerin kórsetiw ushın paydalanılǵan.
Norvegiya daǵı kórkem óner tariyxında bul kórkem óner turining evolyutsiyası tekǵana bezew buyımlarında, bálki bólmelerdiń shiftlarida da kórinetuǵın bolıwı múmkin, sebebi adamlar xalıq kórkem óneriniń túrli usılların qáliplestiretuǵın hesh qanday sheklewlersiz professionaldıń kórkem ónerin nusqalawǵa háreket qılıwadı.
Bul dáwirde ádebiyat ta rawajlanıp bardı.Sol dáwir jazıwshıları óz zamanındaģı ústin bolģan kòz-qaras,idealogiya tiykarinda shiģarmalar jarattı.