Tariyx fakulteti

II BAP. Finlandiya hám Daniya màmleketleri siyasiy tarıyxı hám mànawiy turmıstaģı ózgerisler
2.1. Finlandiya hám Daniya.
Finlyandiya XVI asirde Shvetsiyanıń shet úlkesi esaolanar edi. Keyinirek, 1556 jılı gertsoglik, 1623 jılı bolsa general-gubernatorlik dep daǵaza etildi. Shvetsiya patshası tárepinen tayınlanatuǵın basqarıwshı keyinirek (1581-1721) Finlyandiya ullı knyazi ataǵın aldı. Rásmiy til shved tili esaplanar edi.1721 yilgi Nishtadt sulhidan keyin Fın qoltig'indag'i jerlerdiń bir bólegi Rossiya iqtiyarina ótti. 1809 jılı bolsa Finlyandiya pútkillay Rossiya tárepinen basıp alındı hám tap 1917 jıldıń aqırıǵa shekem onıń quramında boldı.Finlyandiyanıń ekonomikalıq jáne social jaǵdayı Shvetsiyanikine uqsas, biraq rawajlanıw dárejesi talay tómen edi. XVI asirde xalıq tiykarınan teńiz boyinda jasar, biraq sol dáwirden ishki aymaqlardı ózlestiriw de baslanǵan edi. Xalıq tiykarınan dıyxanshılıq, balıqshiliq, ańshılıq, aǵash sawdası hám temir alıw menen shuǵıllanar, aydawǵa jaramlı jerlerdiń tiykarǵı bólegi zadaganlarģa qaraslı edi. Eń úlken qalası Abo (házirgi Turku) bolıp, sol waqıtta 5 mıń xalıq jasaytuǵın edi. Finlyandiyada ámelge asırılǵan reformalardan keyin shved tili hám mádeniyatı óz tásirin saqlap qalǵan bolsada, fınlar óz jazıwına iye boldı, fın ádebiyatına tiykar salindi. XVII-XVIII ásirlerde Finlyandiya ekonomikası hám mádeniyatı tiykarınan Shvetsiya tásiri astında rawajlandi.
Daniya.Daniya patshalıǵına onıń óz jerlerinen tısqarı Norve- giya, Islandiya, Grenlandiya, Farer atawları hám Elba dáryası artın dagi Shlezvig hám de Gol'shteyn gertsogliqlari da kirer edi. Skandinaviya mámleketleri ishinde baylıǵı hám xalıq sanınıń kópligi menen ajralıp turıwshı Daniyada XVI ásirden baslap ka- pitalistik munasábetler qáliplese basladı. Manufaktura islep shıǵarıwı keńeyip, sawda tez rawajlandi. Shet el, xalıq sawdasındaǵı konyuktura XVI ásir ortalarına kelip Daniyadan sulı, arpa, gósh, may, mallarb(sonday-aq, shoshqalar), shoshqa mayı, teri hám balıq ónimlerin shetke satıw ushın asa qolay sharayat jarattı. Kemeler reysi kóbeydi. Arqa teńizden Baltiq teńizine ótetuǵın buģazǵa iyelik etiwi de Daniyaǵa úlken payda keltirdi: tek Zund buģazı arqalı ótiw ushın sawdagerler patshaǵa kemedegi júktiń 1/30 muǵdarında baj tóler edi; patsha tovarlardı birinshi bolıp satıp alıw huqıqınan da paydalanar edi.Awıl xojalıǵında tovar islep shıǵarıw keńeyip, mámleket hám menshikli jer egaligi kúshaydi. Eger XvI ásir baslarında haydaladigan jerlerdiń 1/3 bólegi zadaganlarga qaraslı bolsa, júz jıldan keyin bul kórsetkish 50 procentke jetti. Germaniya imperiyasi menen jaqınlıq da Daniyanıń ekonomikalıq rawajlanıwına unamlı tásir kórsetdi. Daniya zodagonlari Skandi- sortıyadagi eń bay hám kúshli qatlamǵa aylandı. Bir siyasiy gruppalı Zoda gonlar jıyını Mámleket sovetiniń tiykarǵı súyenishi esaplanar edi. Ele XvI ásir baslarıdayoq patsha Kristian II (1513 -1522) Daniyanı aldıńǵı Evropa mámleketleri qatarına kóteriw ushın háreket baslaydı.⁶ Ol alıp barǵan absolyutizm siyasatı zodagon- larning huqıqların sheklewge hám nemislarni mámleketten siqib shıǵarıwǵa qaratılǵan edi. Sol maqsette rásmiy jumıs júrgiziwde qollanıp kelingen nemis tili Daniyalıqlar tili menen almastirildi. Kristian II tárepinen qabıl etilgen qala hám sawda tuwrısındaǵı jańa nızamlar (1521) qala xalqı hám sawdagerler- dıń rolin asırdı. Bunnan tısqarı ol dıyxanlardıń sotili- shini qadaǵan etdi, mekteplerde oqıwshılarǵa salıstırǵanda qollanıp ke linayotgan tán jazasın biykar etdi, qalalar arasındaǵı baylanıs xızmetin (pochta ) jaqsıladi, dıyxanshılıq mádeniyatın asırıw maqsetinde niderlandlarni kóplegen usınıs etdi. Reformalardıń zadaganlarga qarsı qaratılǵanlıǵı olardı patshaǵa qarsı qoydı. Engizilgen jańa salıqlar da xalıq ortasında patshanıń abıraysın túsirip jiberdi. Sırtqı siyasat daǵı áwmetsizlikler, Shvetsiya menen Kal'mar uniyasining buzi- lishi Kristian II ga qarsı kóterilis eliriwine alıp keldi. Mámleket keńesi onı taxtdan túsirip, ornına ámekisi Frederik I Daniyaliqti sayladı (1523 -1533). Ol Shvetsiyanıń ǵárezsizligin tán aldı hám Kristian II dıń zárúrli reformaların biykar etdi. 1534 -1536 jılları Kristian II nıń taxtqa qaytıw ushın etken háreketleri mámlekette puqaralar urısına alıp keldi. Nátiyjede Frederiktiń balası Kristian III Daniya patshası etip saylandı (1536 -1559 ). Sol jılları katolik yepiskoplar ústinen de jeńiske erisilib, mámlekette lyuteranliq engizildi (1536 ). Daniya - lilar tili shirkew, mektep jumıslarında keń qollanilip, rásmiy mámleket tili retinde payda boldı. Patsha Kristian IV dáwirinde (1588 -1648) Daniya qúdiretli mámleketke aylandı. Merkantilistik siyasat jurgizilip,manufaktura rawajlandi, sawda flotı dúzildi.1619 jılı Islandiya menen sawda etiwshi monopol kompaniya dúzildi. Mámleket ishkerisinde sawda etiwshi kòplep kompaniyalar da dùzildi. Indiyaǵa etilgen ekspediciyadan keyin Trankebarda sawda flotiliyasi qurılıp, Daniyanıń Ost-Indiya (1616 ), Vest-Indiya (1625), Afrika (1636 ) kompaniyaları payda boldı. Kristian Iv húkimranlıǵınıń úlken bólegi urıslarda ótti. 1611-1613 jılları Shvetsiya menen urıs, keyin Otız jıllıq urıs, 1626 yilgi Lyubek pitimi menen 1629 yilgi Vestfal' tınıshlıq pitimi Daniyaǵa úlken áwmetsizlikler alıp keldi. 1557-1560 jıllari shvedlar menen alıp barılǵan úsh jıllıq urıs nátiyjesinde Daniya óz tariyxındaǵı eń salmaqli kelisim- Roskill' tınıshlıq pitimine qol qoyıwǵa májbúr boldı. Skandinaviya yarım atawınıń qublası hám Boxusland tolıq Shvetsiyaǵa ótti. Daniya endi Arqa Evropa menen Atlantik okeanı ortasındaǵı joldı qadaǵalay almay qaldı. XvII asirde alıp barılǵan urıslar Daniyanıń siyasiy potencialı hám ekonomikalıq qudıretine úlken ziyan jetkezdi. Ásirese, Daniyanıń Arqa urıs daǵı jeńiliwi húkimetti reformalar ótkeriwge májbúr etdi. 1702 jılı patsha imzolagan reskript daǵaza etilip, oǵan qaray 1699 jıl 25 avgusttan key- ın tuwılǵan dıyxanlar krepostnoy ǵárezlilikten azat etildi. Lekin azatlıq ushın tolıqnatuǵın taban aqshasınıń joqarılıǵı (ol 30 den 50 riksdalergacha edi) qarardıń áhmiyetin joqqa shıǵardı. Bunıń ústine patsha landver (lashkarlik) haqqında basqa bir re- skript járiyalay otirip, oǵan kóre xızmetke jaramlı dep dizimge alin gan dıyxanlar qaramaģinda qolaberdi. Birazdan keyin, 1703 jılı landver biykar etildi, lekin krepostnoylıq saqlanıp qalaberdi. 1733 hám 1764 jılları landver tiklenip, endi 4 jastan 40 jasqa shekem bolǵan dıyxanlar dizimge alınatuǵın boldı. ⁷Júzege kelgen finanslıq krizis sebepli XvIII ásir 60 -yillarinda húkimet korollıqqa qarawlı jerlerdiń bir bólegin satıwģa májbúr boldı. Kóplegen aymaqlar mayda dıyxan xojalıqlarına bolınıp ketti. Bul awılda kapitalıstik munasábetlerdi rawajlandiriw jolındaǵı dáslepki qádemler edi. Sonıń menen birge,málim shártler tiykarında tólew ornına jámáát jerlerin menshiklilestiriw tuwrısında da nızam qabıllandı. Jer iyeleriniń bir bólegi ǵárezli dıyxanlardıń miyneti paydasız bolǵanlıǵı sebepli olardı azat etdi
1766 jılı Daniya taxtiga Kristian vII keldi. Dartke shalingan patshanı emlew maqsetinde Iogann Struenze (1737-1772) usınıs etildi. Struenze Vol'ter hám Russonin' bir zatqa ıshqıpazı, bilimli hám mádeniyatlı adam edi. Ol tez arada xanzada Karolina Matil'danin' ma'shuqi, 1770 jıldan Daniyanıń diktatorı bolıp aladı. Eki jıl ishinde Struenze 1700 den kóp nızamlar shıqtı hám patsha qolı menen járiyaladı. Struenze bilimli absolyutizmnin' ideal kórinisin qollanıwģa háreket etdi. Qabıl etilgen nızamlar nati- jasida jasırın mámleket keńesi tarqatıp jiberildi, finans salasında tártip ornatildi, payda keltirmeytuǵın manufakturalar yopildi, sud aldında barlıqtıń teńligi daǵaza etildi, qiynoqqa salıw hám tán sazayı biykar etildi, cenzura joq etilip, baspasóz erkin- ligi daǵaza etildi. Bunnan tısqarı armiyanıń sanı qısqarti- rildi, saray ǵárejetleri kemeytirildi. Nekesiz tuwılǵan ba lalarni muqatıw qadaǵan etildi, ekshembi kúni islegenlik ushın járiyma biykar etildi hám shirkew bayramları sanı kemeytirildi. Norvegiyaǵa avtonomiya beriw hám ol jaǵdayda universitet ashıw joybarlaw tirildi.
Struenzenin' dıyxanshılıq salasındaǵı nızamları shártlesgishlik xarakterinde edi. Krepostnoy huqıq tek 14 jastan 34 jasqa shekem bolǵan er adamlarga gana engizildi. Barshchinanin' muǵdarı mámleket tárepinen qadaǵalanatuǵın boldı. Salıqlar hám tólewlerdi dıyxanlar óz xojayınına emes, bálki ǵáziynege tólewi engizildi.
Struenzenin reformaları úlken jer iyeleri, saray ayanları hám ruxaniylarınıń qattı qarsılıgına dus keldi. 1772 jıl 17 yanvarda olar Struenzeni óltiriwge eristi. Onıń barlıq reformaları biykar etildi. Aytıw kerekki, Struenze reformaları úlken progressiv áhmiyetke iye bolsa -da, Daniya jámiyeti materiallıq jáne social-psixik tárepten olardıń kóbisin qabıllawǵa tayın emes edi. XvIII ásir aqırında Daniya ekonomikalıq siyasatınıń hasası mer- kantilizm bolıp qaldı. 1800 jılı krepostnoy huqıq da biykar etildi.