Тақризчилар: доцентлар Н

8-
боб. ЭНГ ҚАДИМГИ ЁЗМА МАЪРИФИЙ ЁДГОРЛИКЛАР 
ВА ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР АХЛОҚ-ОДОБ ТИЗИМИНИНГ ЎЗИГА 
ХОС АНЪАНАВИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ 
I. 
Ушбу мавзуни ўрганишнинг аҳамияти 
Туркий халқларнинг ёзма маърифий ёдгорликлари ўзига хос 
хусусиятга эга бўлиб, улар янги давр кишисини тарбиялашда 
муҳим аҳамият касб этади. Булар “Ўрхун-Енисей ёдгорликлари», 
«Ирқ ёзувлари» (таъбирнома) кабилардир. 
Энг қадимги туркий тилда яратилган ва турк-руний ёзувида 
битилган Ўрхун-Енисей битиклари VI-VIII асрларда ёзиб 
қолдирилган бўлиб, улар таълим-тарбияга оид қимматли 
маълумотлар беради. 
II.
Ўрхун-Енисей ёдгорликлари ва унинг қиммати 
Тошга ўйиб ёзилган Ўрхун-Енисей ёдгорликлари дастлаб 
Енисей ҳавзасида, сўнгра Мўғилистоннинг Ўрхун дарёси бўйидан 
топилиб, даниялик олим Вильгелм Томсон 1893 йилда бу 
ёзувларни биринчи бўлиб ўқиган. Ўзбекистонда эса Ойбек,
О. Шарофуддинов, Н. Маллаев, А. Қаюмов, Н. Раҳмоновлар 
мазкур ёзувлар бўйича тадқиқот ишларини олиб бордилар ва 
уларнинг таълим-тарбиядаги ўрнини ёритиб бердилар. 
III.
Турк хоқонлигининг ташкил топиши. Битиктошлар ва 
уларда илгари сурилган фикрлар 
Маълумки, VI аср ўрталарига келиб, Олтой, Еттисув, 
Марказий Осиё ҳудудларида турк хоқонлиги ташкил топди. Бу 
хоқонлик ғарбда Византия, жанубда Эрон, Ҳиндистон, шарқда 
Хитой билан чегарадош эди. 
Хоқонлик 604 йилда Шарқий ва Ғарбий хоқонликка ажралган. 
Турк хоқонлиги асосан 3 киши: Билга Хоқон (Мўғилён), саркарда 
Кул Тегин ва вазир Тўнюқуқлар қўлида марказлашган эди. 
Битиктошларда ўз ватани мустақиллиги учун кураш, халқни 
асоратдан олиб чиқиш, уларнинг бирлигини таъминлаш хоқонлар 
Бўлиён, Истеми, Элтариш, Элтаришнинг ўғиллари Билга хоқон ва 
лашкарбоши Кул Тегин, маънавий оталари Тўнюқуқ зиммасига 
тушгани ҳикоя қилинади. 
Кул Тегин Элтариш хоқонининг кичик ўғли, у 731 йилда 47 
ёшда вафот этди. 732 йили ўрнатилган Битик тоши Кул Тегиннинг 
акаси Билга хоқон тилидан ҳикоя қилинади. Ушбу битикда Кул 

---

40 
Тегин таърифланади. 
Иккинчи битиктош Элтариш хоқоннинг катта ўғли, Кул 
Тегиннинг акаси Билга хоқон шарафига 735 йили ўрнатилган. 
Билга хоқон ўз яқинлари томонидан 734 йилда 50 ёшида заҳарлаб 
ўлдирилган. Бу битик ҳам Йўллиғ Тегин томонидан ёзилган. Унинг 
хоқонлиги давридаги иттифоқлик, адолат ҳақида фикрлар 
айтилади.